Er wordt in oorlogen veel geprojecteerd door strijdende partijen. Eigen (wan)daden worden de ander verweten. Zoals het gezegde luidt, de waarheid is het eerste slachtoffer.
In de Russisch-Oekraïense oorlog (2014 – ..) noemt iedereen elkaar (neo)-nazi’s. Dat is gek. Met een Joodse president zou Oekraïne een broeinest van neo-nazi’s zijn. Zo’n beschuldiging doet pijn aan het gezond verstand. Maar het gaat in propaganda en desinformatie niet om feiten, maar om emoties.
Het Kremlin is sterk in projectie. Om de eigen zwakke punten te verhullen verwijt het de ander wat het zelf is. Zo verdraait het Kremlin de werkelijkheid van nu en van toen. De geschiedenis wordt er bijgesleept om de projectie verder te ondersteunen en het verhaal waarschijnlijk te maken. Dat lukt bij mensen die slecht geïnformeerd zijn en de geschiedenis slecht kennen.
De valkuil is dat iemand als minister Lavrov van de Russische Federatie zo ver van de huidige en historische werkelijkheid afdrijft dat het lijkt alsof hij satire bedrijft. Wat hij zegt is absurd en wekt vooral een lachsalvo op.
Het Kremlin verliest in het Westen de informatieoorlog van Oekraïne. Dat is ondergeschikt omdat het Kremlin alleen de meerderheid van de slecht geïnformeerde bevolking van de Russische Federatie moet misleiden om aan de macht te blijven.
‘As usual, secretary Lavrov twists the facts. It was not all of Europe that under Napoleon or Hitler went against the Russian Empire or the Soviet Union.
Don’t forget the US Lend-Lease Act that was necessary to defeat Hitler. Soviet Premier Nikita Khrushchev and Soviet Marshal Georgy Zhukov both stated that Lend-Lease enabled the Soviet Union to defeat Germany on the Eastern Front.
The Soviet-Union could only defeat Hitler because president Roosevelt and the allies supported the Soviet Union with all kinds of material. Without Western support, Stalin would have lost the war against Hitler.
Lavrov makes the mistake of trading images of the enemy, even when there are none historically. He could act better in making friends in 2023.’
Vergelding en afrekening bestaan niet alleen in de populaire cultuur, maar ook tussen landen. Dat zijn serieuze zaken.. Maar jammergenoeg weten we er niet altijd het fijne van.
Neem nou het bombardement op het Finse Oulo op 21 februari 1944. De datum doet ertoe. Bovenste foto toont de verwoestingen. Oulo brandt. Wie had dat bombardement uitgevoerd? Sovjets of Duitsers? Aan de brand is het niet af te lezen.
Duitse troepen hadden oorlogsziekenhuizen in Oulo. Het westelijk gelegen Oulo lag ver van het Sovjet-Finse front en was een stad waar militairen met frontdienst op adem konden komen. De Sovjets bombardeerden Oulo.
Toen Finnen en Sovjets op 19 september 1944 een wapenstilstand sloten verlieten de Duitse militairen vreedzaam Oulo. Maar daarmee was de oorlog nog niet ten einde.
Tussen september 1944 en april 1945 waren de Finnen in oorlog met de Duitsers. In de zogenaamde Laplandoorlog, in Noord-Finland. Daarom doet de datum van het bombardement op Oulo ertoe.
Vergelding en afrekening wordt dat altijd afgerond? Terugtrekkende Duitsers maakten zoveel mogelijk kapot, maar werden verslagen. De provinciale hoofdstad Rovaniemi werd volledig afgebrand door de Duitsers. De Duitse generaal Lothar Rendulic werd door de geallieerden aangeklaagd maar vrijgesproken tijdens de processen van Neurenberg.
De vereffening was dat de Duitsers in april 1945 Finland werden uitgejaagd. Revanche kregen de Finnen niet. Het recht is niet altijd eerlijk.
Dit stukje verscheen eerder op George Knight Kort op 21 juli 2011. Licht gewijzigd.
Tijdens de bezetting gaven songs hoop. Zoals in Frankrijk het melancholische Seul ce soir dat door Léo Marjane gezongen en Charles Trenet geschreven werd. Waar waren de krijgsgevangen mannen?
Je suis seule ce soir Avec mes rêves, Je suis seule ce soir Sans ton amour. Le jour tombe, ma joie s’achève, Tout se brise dans mon cœur lourd. Je suis seule ce soir Avec ma peine J’ai perdu l’espoir De ton retour, Et pourtant je t’aime encor’ et pour toujours Ne me laisse pas seul sans ton amour.
Tussen de Duitse en Amerikaanse amusentsindustrie van die jaren zijn overeenkomsten. Ze versterkten zich met buitenlandse talenten. Van Zarah Leander, Kristina Söderbaum, Rosita Serrano, Lilian Harvey, Johan Heesters of Ilse Werner tot Fritz Lang, Billy Wilder of Marlene Dietrich. De laatsten gingen naar Hollywood. De Duitsers maakten in bezet gebied gebruik van lokale talenten. Zoals Léo Marjane in Parijs. Na de oorlog was haar ster verbleekt. Tijdens de oorlog werd dat anders ervaren.
De Duitsers trokken Belgische dansorkesten aan als Fud Candrix, Jean Omer of Stan Brenders en het Nederlandse Orchester Ernst van ’t Hoff. In de eerste oorlogsjaren was de Duitse economie booming. Waarom deze orkesten zo goed waren is een raadsel. Wisten ze de gouden middenweg te vinden tussen het Amerikaanse voorbeeld en de op de maat spelende Duitse Telefunken-dansmuziek?
Links damestassen, rechts de huisapotheek. Deze foto geeft onmiskenbaar een beeld van een warenhuis. Buiten sluitingsuren. Het is 1940 in Karlstad Zweden. Europa zakt weg in duisternis, Zweden baadt in het licht. Zweden blijft met veel geschipper neutraal.
Varehuset Enhetsprisaktiebolaget was vanaf 1930 een warenhuisketen met vestigingen in Zweden, Denemarken en Noorwegen. Vergelijkbaar met de Nederlandse HEMA, met lage prijzen en producten van eenvoudigere kwaliteit.
Het valt niet direct op, maar het personeel staat achter de toonbanken. Sommigen als een schim omdat ze blijkbaar bewogen toen de foto werd genomen. Opvallend is het lange pad. Daar is voor een bezoeker geen ontkomen aan.
Opvallend op de onderste foto van Malmö zijn de hakenkruizen op de schutting. Wat moeten ze voorstellen? Dat kan waarschijnlijk niet anders verklaard worden dan dat de eigenaren van EPA Josef Sachs en Herman Gustaf Turitz joods waren. De hakenkruizen zijn dan een protest tegen de afbraak. Daarnaast bestond er altijd spanning tussen nering en warenhuizen. De laatsten zouden de kleinhandel aan de bedelstaf brengen.
Als de datering 1930/1931 klopt, dan duidt dat op een vroeg protest met nazisymboliek tegen de afbraak, twee of drie jaar voor de machtsovername van de nazi’s in Duitsland in januari 1933. Geen toegang, onbevoegd, zegt het bord achter de schutting: Obehöriga.
Wat zeggen deze foto’s ons meer dat 80 jaar later? Dat het vroeger anders was en dat de vanzelfsprekendheden van toen niet de vanzelfsprekendheden van nu zijn. En andersom. Goed om dat weer eens op te frissen. Ach, gooi die wijsheden maar over de schutting. Wat is geweest is geweest. Klaar.
De beschrijving van dit object in een Berlijnse museumcollectie zegt (vertaald): ‘Lineol figuren, beschilderd, uniformen groen met rode bies. Bruine brancard, daarop een gewonde man met zwarte laarzen, rode broek, een blauwe jas en een wit hoofdverband’. Lineol was de naam van het bedrijf waar Albert Caasmann sinds 1909 tot 1952 als ontwerper aan verbonden was.
Wat moeten we er nog meer aan toevoegen? Oorlog is leed, pijn, verwonding, dood. Caasmann diende als soldaat in de Eerste Wereldoorlog. Dat het beeld van de twee ziekenbroeders met brancard kritiek op de oorlog bevat lijkt te voorbarig geredeneerd.
De markt beslist bij dit soort producten. Kort voor of tijdens de Tweede Wereldoorlog verscheen bij Lineol het ‘Diorama Wehrmacht Heimaturlaub‘. De clichés zijn op dit tableautje vastgelegd. Wat doen militairen op verlof? Voor ons ziet het er lachwekkend idyllisch uit met konijntjes, herdershonden, Wehrmacht-militairen met blonde partners en een officier op de bank die koek of gebak uit een doos eet. Maar zo wilden de Duitsers zichzelf toen blijkbaar zien. Voor op het buffet in de huiskamer. Online is er nog steeds handel in dit soort objecten.
Schermafbeelding van ingezonden brief ‘Duitse terughoudendheid tegenover Rusland was juiste weg‘ van Herman Sloot in NRC, 17 juni 2022.
Herman Sloot meent in een ingezonden brief die op 17 juni 2022 door de redactie Opinie van NRC werd geplaatst dat de naoorlogse terughoudendheid van Duitsland op moreel en militair gebied terecht was. Hiermee reageert Sloot kritisch op het artikel ‘De Duitse Zeitenwende komt jaren te laat’ van Hanco Jürgens.
In dit artikel zegt Jürgens over de stemming in Oekraïne over Duitsland: ‘Logisch dus dat het land nu stelt te weinig rugdekking te hebben gehad van Duitsland, dat de onderhandelingen – samen met Frankrijk – in het Normandie-Format naar zich toe had getrokken. Daar komt bij dat Duitsland steevast koos voor energiezekerheid tegen een voordelige prijs boven geopolitieke rust in Oost-Europa. De directe pijpleidingen tussen Duitsland en Rusland waren het antwoord op onlusten in Oekraïne.’
Ik ben het eens met Jürgens en oneens met Sloot. De energiepolitiek van Duitsland wordt nu door velen ingeschat als mislukt en opportunistisch, maar zo werd er al langer tegenaan gekeken. Duitsland voer ermee in de EU een eigen koers waarmee het Oost- en Zuid-Europese landen bewust van zich vervreemdde. Ook was het Duitse energiebeleid dat de EU meesleepte in strijd met de energiepolitiek van de EU zoals vastgelegd in het Third Energy Package van 2009 dat streefde naar energie-onafhankelijkheid en -diversificatie.
Het in mijn ogen verstoorde zelfbeeld van de Duitse politieke en economische elite naar aanleiding van de les van de Tweede Wereldoorlog beschreef ik in een commentaar van 15 februari 2021 naar aanleiding van de problemen met de Russische gaspijplijn Nord Stream II:
In any case, the attitude of German politics (except for the Greens, the Liberals and some CDU members) towards the Russian Federation is rather distorted and disturbed. This has to do with the Second World War and the suffering caused by the Nazis.
How that can go wrong, President Steinmeier showed when he recently consciously or naively confused the victimization of Balts, Poles, Belarusians and Ukrainians with the victimization of Russians. Professor Timothy Snyder has repeatedly demonstrated to a German audience, including parliamentarians, with figures that Poles, Belarusians and Ukrainians have suffered proportionally more from the German war machine than the Russians.
But those facts do not reach the very top of German politics. Although it is also possible that they do know what victims they have made, but consciously perpetuate the misunderstanding in order to reach a rapprochement with the Kremlin. A rapprochement that on closer inspection is not appropriate, not ethical and not permissible. But this rather disproportionately favors German business at the expense of Eastern and Western Europe. That misunderstanding has marked Germany’s Russia policy since Willy Brandt, with the SPD in the most malicious role of helping the Kremlin, and not Germany or the EU.
The conclusion of the Nord Stream II fuss is not that it is about Germany’s relationship with the Russian Federation, but essentially about Germany’s self-image. That is seriously distorted and clouded. Even 75 years after the war, German politics has not yet properly processed that war. Or as said, and what is even more false and poignant, it has processed that war, but deliberately misinterprets it for opportunistic reasons.
This not only alienates Germany even further from the real victims of World War II, such as Poland, Belarus and Ukraine, as well as France and the Netherlands, but with that false self-image it also does itself considerable damage because it knowingly deceives itself.
Sloot heeft in zijn gespeelde onwetendheid allang duiding gekregen van een historicus die de houding van Duitsland anno nu beschrijft vanuit de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog: de in Wenen werkzame Amerikaan Timothy Snyder.
Als Duitsland werkelijk lering had getrokken uit de Duitse invasie van de Sovjet-Unie in 1941, dan had het zich tot 1991 niet voornamelijk verbonden met de leiders in het Kremlin en na 1991 van de rechtsopvolgers daarvan. Dan had Duitsland contact gezocht met die landen waar het de meeste schade had aangericht en de grootste schuld mee had te vereffenen: Oekraïne, Belarus, Polen, Estland, Letland en Litouwen.
Anders gezegd, als Duitsland werkelijk had begrepen welke schade het aan wie had aangericht in de Tweede Wereldoorlog dan had het zich in de na-oorlogse periode niet door de Sovjet-Unie en na 1991 door de Russische Federatie kunnen laten chanteren. Dat argument van terughoudendheid van Sloot dat Duitsland als het ware zou zijn opgelegd vervalt omdat het historisch niet klopt.
Ergo: Kanselier Scholz moet zich schamen dat hij Oekraïne nu niet met zwaar materiaal steunt terwijl het vecht voor het voortbestaan. Door de inval in 1941 heeft Duitsland de grootste schuld te vereffenen met Oekraïne. Niet met Herr Poetin of Rusland.
Het is verbazingwekkend dat velen waarschijnlijk onbewust de Russische propaganda napraten. Zeker waar het de Duitse politieke en economische elite betreft die pas in februari 2022 een beetje wakker is geworden. Op de al wakkere Groenen na. Of slaapwandelend probeerden te profiteren door van twee walletjes te eten.
De na-oorlogse Duitse buitenlandse politiek in West-Europa is geslaagd door integratie en de gerede angst om in herhaling te vallen door Alleingang. Maar de Duitse energiepolitiek staat daar haaks op en is mislukt. Door een verkeerde opvatting over het vereffen van een historische schuld voor de nazi-terreur ging het fout. De Duitse Ostpolitik die diende om de Tweede Wereldoorlog te corrigeren was verkeerd gericht, opportunistisch vormgegeven (Wandel Durch Handel) en leidde tot verergering in plaats van verbetering van een scheefgegroeide situatie. Om het passend te zeggen: Duitsland belandde van de wal in de sloot.
Het is onbegrijpelijk dat Sloot de verkeerde lessen die door de naoorlogse Duitse economische en politieke elite zijn getrokken niet herkent. Sloot vergeet ook dat pseudo-tsaar Poetin uitsluitend door toedoen van Duitsland heeft kunnen groeien. En nog een advies aan Sloot: lees de boeken en artikelen van historicus Timothy Snyder.
Schaduwen. Tussenvorm. Geen lichaam en geen ziel, maar iets ertussenin. Schaduwen hebben de vorm van het lichaam en dienen om de ziel te onthullen.
Dat klinkt dik aangezet. Zo zal geen normaal mens deze foto’s met schaduwen beschrijven. Dat komt omdat ik dit losjes overpen van het lemma ‘shadow‘ uit een beeld- en symboolwoordenboek dat ik in 1977 kocht voor 110 gulden. Toen een gigantisch bedrag. Dat weet ik omdat de prijs er met potlood nog steeds staat ingeschreven. Met een valuta die niet meer gebruikt wordt.
De Densho Collectie bewaart documenten van Japanse Amerikanen. Met veel Amerikaanse westkunst (California, Oregon) en Hawaï. Daar kwamen immers veel Japanners terecht. De beschrijvingen van deze collectie zijn niet altijd betrouwbaar, zoals op een foto van eind 1940 marcherende NSB’ers worden benoemd als ‘Dutch soldiers marching in a parade‘.
Klassiek is de onderste foto van een fotograaf die zich richt op een object, vader die zijn auto poetst, maar zichzelf onbewust fotografeert. Teruggebracht tot of overgebleven als schaduw.
Bestaat er verschil tussen de man bij de auto, de schaduw van de fotograaf, en de man en vrouw achter het laken in een schaduw- of schimmenspel dat Nederlanders al snel aan het Javaanse Wajang zal doen denken? Welnee, het betreft in alle gevallen opnames van gebeurtenissen uit het midden van de 20ste eeuw.
Foto’s van personages zijn evenzeer schaduwen als die schaduwen zelf. Ach, misschien is hun lichaam en ziel nog iets tastbaarder. Maar dat is een subtiel verschil.
De beschrijving van deze foto’s is niet volledig zonder te verwijzen naar de Japanse-Amerikaan mensenrechtenactivist Fred Korematsu. Hij nam het op voorJapanse-Amerikanen die vanwege hun afkomst tijdens de Tweede Wereldoorlog geïnterneerd werden. Dat is het grote schaduwspel van de toenmalige Amerikaanse regering dat deze foto’s overkoepelt. Het wordt er steeds betrekkelijker op.
Hoe is het als moeder om twee zoons in de oorlog te verliezen? Dat is een onvoorstelbaar en onbegrijpelijk leed. Het overkwam Ruth Taylor (1900-1990) uit Geneva, New York State aan het einde van de Tweede Wereldoorlog.
Het is onduidelijk uit welk jaar bovenstaande foto van haar dateert. Maar het lijkt erop dat ze hier al het leed in zich draagt van een moeder die haar zoons Richard en Robert heeft overleefd, Ze waren allebei gevechtspiloot. Of leggen we in haar blik de combinatie van berusting en nostalgie die we in zo’n geval verwachten?
Richard stortte op 23 februari 1945 in zijn Mustang boven Castricum neer. Hij zou neergeschoten zijn boven de Noordzee. Wellicht had de crash ook te maken met zijn zwakke hart, maar dat is onduidelijk. Wat er op die dag en daarna gebeurde is gedocumenteerd in de site Find A Grave. In Castricum is een straat naar Richard ‘Dick’ Taylor genoemd: de Richard W. Taylorstraat.
De moeder blijft op de pagina’s met gebeurtenissen over de oorlog buiten beeld. Die vaak onbewust een krijgshaftige toon aanslaan. Men kan zich afvragen of haar ontbreken in dit oorlogsverhaal terecht is. Zij heeft de helft van haar leven het leed van de in de oorlog omgekomen zoons met zich mee moeten dragen. Maar tja, wat is een volledig verhaal in een oorlog die nooit afgelopen is, en in de herinnering, herdenking en geschiedschrijving voortleeft?
Hamburg kwam niet ongeschonden uit de Tweede Wereldoorlog. Zoals vele havensteden. Voor de oorlog is het stadsbeeld nog heelhuids. Zonder verwondingen, breuken of amputaties. Het letsel van gebombardeerde kades, afgebrande huizen en gezonken boten moet nog komen.
De stoomsleepboten met hun lange pijpen steken hun vinger op naar de hemel. Zo lijkt het. Uit Zeeland ken ik hetzelfde beeld van stoomsleepboten van de rederij van mijn grootvader die lang nadat ze uitgevaren waren werden ‘opgelegd’. Als sloop te rigoureus en nostalgie te dwingend voelt. Daarom raakt dit beeld me.
De titel van de onderste foto lijkt een gewaagde politiek aanklacht uit circa 1933, maar is dat bij nader inzien niet: ‘Große Freiheit in Hamburg‘. De Große Freiheit is een zijstraat van het uitgangscentrum Reeperbahn. Het uitgangsbord ‘Lustige Boxkampfefür Jedermann‘ lijkt te verwijzen naar een kermisattractie waar iedereen de ring in kan stappen om het op te nemen tegen de bokser van het huis. Verder is er het flaneren en afwachten van passanten te zien die nog even niet weten waar ze zich naar binnen laten lokken. Maar ze moeten niet te lang dralen.
De collectie Deutsche Fotothek geeft geen uitsluitsel over de datering van deze twee foto’s van Fritz Eschen. De bovenste met de sleepboten in de Hamburgse haven wordt gedateerd ‘vóór 1945’ en de onderste van het uitgangscentrum bij de Reeperbahn ‘rond 1933′. We weten niet eens of Eschen de foto’s op dezelfde avond maakte.
Vlekkeloos is het niet, maar wel intact. Het licht straalt, maar lights are low. De nacht dekt het leven duister, vaag en louche toe. We doen er nog geen afstand van. We geven ons er juist aan over. Het verdere is geheim.
Schermafbeelding van deel artikel ‘Putin involved in war ‘at level of colonel or brigadier’, say western sources‘ in The Guardian, 16 mei 2022.
Herinneren we ons dat Hitler en Stalin de generaals opzij duwden en dachten dat ze betere strategen waren? Maar het waren rampzalige militaire strategen zonder enig militair professionalisme.
Ze gingen voor symboliek en politieke statements. Denk aan Hitler en Stalingrad, denk aan Stalin die aan het begin van de oorlog geen westerse verdedigingslinie in Polen handhaafde.
Godzijdank voor Oekraïne is er nu Poetin die, volgens westerse bronnen, zich als amateursoldaat bemoeit met de strategie van de Russische oorlogsvoering in Oekraïne. Deze aankondiging sluit handig aan bij de mislukte militaire interventie van Hitler en Stalin. En onze herinnering daaraan.
Het is onduidelijk of alleen Poetin verantwoordelijk is, maar de Russische strijdkrachten lijden de ene rampzalige nederlaag na de andere. Ook zijn de Russische strijdplannen zo voorspelbaar dat de Oekraïense legerleiding zich daarop kan voorbereiden.
Een politicus zonder aantoonbare militaire capaciteiten die zich bemoeit met de militaire strategie en denkt dat hij het beter weet dan de generaals, is het grootste geschenk aan de tegenstander.
George Knight 
