PEW: Waarom Amerikaanse ‘nones’ religie achter zich laten

Wat is de reden dat volwassenen die in hun kinderjaren religieus zijn opgevoed uiteindelijk religie de rug toekeren? Het Amerikaanse PEWResearchCenter heeft het uitgezocht en doet er in het onderzoek ‘Choosing a New Church or House of Worship’ verslag van. Het is onderdeel van de bredere ‘Religious Landscape Study’. PEW vroeg waarom mensen zich niet langer identificeren met een religieuze organisatie of instelling. Er blijken honderden redenen te zijn, maar vele ervan zijn terug te voeren op enkele gemeenschappelijke thema’s.

Ongeveer de helft (49%) van de volwassenen die religie de rug hebben toegekeerd, de zogenaamde ‘nones’, zegt niet langer te geloven. Als verklaring verwijzen ze naar ‘gezond verstand’, ‘logica’ of ‘gebrek aan bewijs’. Dat zit op de lijn die Noam Chomsky in een interview met thruthout over religie en politiek aanvoert: ‘I think irrational belief is a dangerous phenomenon and I try to avoid it’. Zo’n 20% houdt niet van georganiseerde religie. Dit omvat de kritiek dat religieuze organisaties te veel aan machtsvorming doen en hun bestaan de oorzaak van conflicten is. Zo’n 18% zegt onzeker te zijn over religie. Dit omvat de ‘ietsisten’ die menen wel iets spiritueels te voelen, maar zich niet te willen binden aan een bestaande religie. Zo’n 10% van de ‘nones’ is religieus niet actief, hun religiositeit moet wakker gekust worden of tijd die er niet is vinden voor religie.

PEW merkt in een samenvatting op dat er onder de ’nones’ drie subgroepen zijn: a) atheïsten, b) agnosten en c) zij die over hun religie zeggen ‘niets bijzonders’. Onder de atheïsten zijn de niet-gelovers met 82% in de meerderheid, evenals onder de agnosten met 63%. Slechts 37% van de subgroep ’niets bijzonders’ zegt niet te geloven. Zo tekent zich een glijdende schaal van atheïsten via agnosten naar de subgroep ‘niets bijzonders’. De eerste subgroep voelt in meerderheid principieel niets voor religie terwijl in de laatste subgroep ook overwegingen meespelen niet aan religie toe te komen. Feitelijk is dat nog een grotere diskwalificatie van religie dan die de atheïsten maken omdat eruit blijkt dat religie deze volwassenen niet weet te motiveren.

Foto: Schermafbeelding van een overzicht van PewResearchCenter met de redenen waarom volwassenen religie de rug toe keren.

Beleving voor bezoeker op tentoonstelling ‘Spielerei’ bij Schunck

Bij de internationale groepstentoonstelling ‘Spielerei’ bij Schunck in Heerlen mag kunst aangeraakt worden. In een toelichting licht het museum de opzet toe: ‘Uitgangspunt is het kunstenaarscollectief GRAV (Frankrijk, 1960-1968), dat de toeschouwer wilde activeren en bevrijden middels kunstobjecten waarbij je iets moest doen of ondergaan. GRAV-kunstenaars wilden de kunst dichter bij het publiek brengen: zonder handeling geen kunstwerk. (..) Tegelijkertijd maken we een sprong naar het hier en nu, en traceren we de invloed van GRAV op hedendaagse kunstenaars, die met uiteenlopend werk vertegenwoordigd zijn: van politiek engagement en geschilderde optische illusies tot het gebruik van Virtual Reality.’

Zoals steeds vaker bij de inrichting van museumpresentaties draait het om de ervaring van de bezoeker. Voor iedereen moet er wat te vinden en te beleven zijn. Naast GRAV met werk van Henk Peeters, Dieter Hacker, Rolf Glasmeier, Gerhard von Graevenitz, Domenique Himmelsbach, Marleine van der Werff & Frederick Duerinck.

De tentoonstelling is ‘het sluitstuk van het Push and Pull programma dat in tentoonstellingen en expert meetings de interactie tussen publiek en hedendaagse kunst centraal stelt.’ Met een begeleidende publicatie ‘in twee delen’ en een symposium op 25 november. Dat maakt het er gelijk een stuk minder speels op.

Als de man alleen is met een vrouw. Volgens de conservatieve islam

Deze video ‘Als je alleen bent met een vrouw’ op het kanaal ‘Islam Ondertitel’ problematiseert de omgang tussen man en vrouw. Die wordt ontmenselijkt en gedesexualiseerd. De suggestie is dat een man en een vrouw die samen alleen zijn niet in staat zijn zich tegenover elkaar te gedragen omdat de duivel de man het kwade influistert. De verleiding ligt zogezegd op de loer. De titel duidt op een perspectief dat bij de man ligt. Ook de vrouw is alleen in de lift, dus de titel had evenzeer kunnen luiden ‘Als je alleen bent met een man’.

Nog meer dan uitgebreide analyses duidt deze video erop dat de versie van de islam die hier gepresenteerd wordt zowel man-centrisch als vrouwonvriendelijk is. En daarom in de kern niet aansluit bij de emancipatie van de vrouw. Deze verschijningsvorm van de islam is achterhaald en achterlijk. ‘Jij …. en zij. En waar ging ik naartoe’ zegt de duivel tegen de man. Alleen hij wordt aangesproken. ‘Wanneer een man een vrouw ontmoet (privé zonder andere aanwezigen), dan is Satan de derde (aanwezige)’. Dat betekent in de visie van deze Shaytaan-serie dat een man en vrouw nooit alleen kunnen zijn omdat Satan altijd de aanwezige derde is.

Het maakt man en vrouw afhankelijk van een hogere macht, scheept de man op met een schuldcomplex en de vrouw met onvrijheid en afhankelijkheid. Man en vrouw worden gedeindividualiseerd en gedesexualiseerd in een islamitisch-conservatieve horrorshow die mensen bindt aan hogere machten. Alsof het een Middeleeuwse allegorie betreft die 500 jaar later nog serieus wordt genomen. De video toont religie van haar slechte kant. Het geeft aan dat de islam hoognodig hervormd moet worden omdat het gebrekkig in de 21ste eeuw past.

FBI bevestigt dat Amerikaans kiesstelsel kwetsbaar is. Computers gehackt en kandidaten gemanipuleerd. Met Russische inmenging

Cenk Uygur van TYT verwijst naar een artikel van Michael Isikoff voor Yahoo News! van 29 augustus 2016. Volgens deze onderzoeksjournalist die zich baseert op informatie van de FBI zijn afgelopen weken hackers de verkiezingsdatabases van de staten Illinois en Arizona binnengedrongen. En zijn data gestolen. De FBI heeft betrokken verkiezingsbeambten in de VS gewaarschuwd om de veiligheid van hun computersystemen te vergroten. Isikoff citeert Rich Barger van cyberveiligheidsbedrijf ThreatConnect die door Yahoo werd gevraagd om zijn oordeel. Hij brengt de diefstal van data in verband met Russische daders: ‘He also said the method of attack on one of the state election systems (..) appears to resemble methods used in other suspected Russian state-sponsored cyberattacks, including one just this month on the World Anti-Doping Agency.’

De FBI zegt tegen Isikoff dat niet vastgesteld dat het Kremlin betrokken is, het kunnen ook ‘gewone’ cybercriminelen zijn. Maar er is voldoende ondersteunend bewijs dat het Kremlin zich actief mengt in de Amerikaanse verkiezingsstrijd. Het heeft er alle belang bij dat Donald Trump de verkiezingen wint. Trump is zakelijk afhankelijk van Russische leningen en er is volop reden om te veronderstellen dat hij min of meer door het Kremlin wordt aangestuurd. In tegenstelling tot Hillary Clinton neemt Trump geen hard standpunt tegenover de Russische Federatie in inzake de annexatie van de Krim en de inmenging in Oost-Oekraïne. Het establishment van de Republikeinse partij en Republikeinen uit de veiligheidsindustrie hebben afstand genomen van Donald Trump omdat ze menen dat hij de nationale veiligheid van de VS op het spel zet.

Julian Assange van WikiLeaks vertelde afgelopen week in een interview met Megyn Kelly van het op de hand van Trump zijnde Fox News dat WikiLeaks kort voor de presidentiële debatten (het eerste is op 26 september) met onthullingen over Clinton komt die voor een game changer zullen zorgen. Het vermoeden is dat WikiLeaks de gehackte data krijgt aangeleverd van Russische bronnen om de verkiezingsstrijd te beïnvloeden. Opvallend is dat WikiLeaks uitsluitend kritisch is op Clinton en niet komt met onthullingen over Trump.

In de peilingen ligt Clinton voor op Trump, maar afgelopen weken is haar voorsprong gehalveerd. Nate Silver van de site FiveThirtyEight schat in een update in dat het nog te vroeg is voor Clinton om zich veilig te voelen. Probleem voor beide kandidaten blijft hun historisch hoge unfavorability ratings (Clinton 53,4% en Trump 60,4%) waardoor ze aangewezen zijn op een negatieve campagne om hun opponent zwart te maken. Juist dat geeft buitenlandse machten de kans om zich in de strijd te mengen. Beide partijen DNC en RNC hebben zich door de nominatie van Clinton en Trump kwetsbaar gemaakt en zijn afhankelijk geworden van inmenging.

Om het beeld er nog gecompliceerder en onoverzichtelijke op te maken wordt ook gewezen op  een ‘geheime’ Kremlin-connectie van Hillary Clinton via het Skolkovo Innovation Center. In een artikel meent de veiligheidsjournalist John Schindler dat zij te lichtzinnig is geweest door samenwerking te zoeken met Skolkovo: ‘Hillary Clinton should have been more careful about partnering with the Kremlin in a sector that’s so important to our national security’. Opzienbarend is dat behalve Bernie Sanders alle presidentskandidaten banden hebben met het Kremlin die de toets der kritiek niet kunnen weerstaan. Ook Jill Stein en Gary Johnson die in mei 2014 voor Russia Today begrip toonde voor de Russische annexatie van de Krim. Er is iets fundamenteel mis met de Amerikaanse presidentskandidaten die zich laten manipuleren door het Kremlin.

Antwoord op DDS en PVV: afschaffing van overheidssubsidie op kunst is ongewenst, onhoudbaar en onevenredig

Michael van der Galien van De Dagelijkse Standaard besteedt in een commentaar aandacht aan het concept verkiezingsprogramma van de PVV en is er niet over te spreken omdat het ‘een snel in elkaar geflanst lijstje van een partij die helemaal niet serieus genomen wil worden’ is. In de afschaffing van de overheidssubsidie van kunst die de PVV voorstelt kan hij zich wel vinden. Hij keert zich dus niet tegen de ongewenste effecten van de subsidie van kunst door de overheid en de reparatie ervan, maar op de volledige afschaffing ervan. Dat is een ongewenst, onhoudbaar en onevenredig standpunt. Mijn commentaar in reactie op zijn commentaar:

De aanname dat het niet aan de overheid (‘de staat’) is om kunst te subsidiëren is uit de lucht gegrepen. Het is niet alleen nergens op gebaseerd, het is ook ondoordacht. De verlening van kunstsubsidie kan wel aan voorwaarden gebonden worden. Graag zelfs. Want nu gaat er relatief veel geld naar hogeropgeleiden die van kunstvoorzieningen gebruik maken, terwijl ze het naar draagkracht makkelijk kunnen missen. Maar dat is geen kwestie van afschaffen van overheidssubsidie op kunst, maar een andere besteding ervan. Er bestaat in de politiek brede overeenstemming dat de overheid een taak heeft in talentontwikkeling van kunstenaars en het op peil houden van sectorale voorzieningen voor kunst. Zeg maar, het in stand houden van een basisinfrastructuur, die overigens de afgelopen jaren door toedoen van Zijlstra al met 30% is verminderd.

De argumentatie van Van der Galien wordt er nog merkwaardiger op wie in ogenschouw neemt welke sectoren overheidssubsidie krijgen. Dat loopt van industrie, landbouw, de omroep tot politieke partijen. Als voor de kunst geldt dat er geen overheidssubsidie meer heen moet gaan, dan valt niet in te zien waarom dat voor de sectoren die nu overheidssubsidie krijgen niet zou gelden. Gelijke monniken, gelijke kappen. Het is onterecht om de subsidie voor kunst af te schaffen en die voor andere sectoren in stand te houden. Een terugtredende overheid is een goed verdedigbaar standpunt, maar dan dient dat in gelijke mate voor alle sectoren te gelden. 

De kunstsector kan ook vergeleken worden met defensie, zorg, verkeer en waterstaat, huisvesting of onderwijs. Met die sectoren worden door landelijke en lagere overheid prestatieafspraken gemaakt. Daartoe moeten ze vanwege het maatschappelijk belang voorzieningen leveren. Kunst past in dat rijtje.

Burgers betalen belasting en willen daarvoor iets terug. Een snelweg, een huurwoning, onderwijs voor de kinderen, bescherming door politie of krijgsmacht, sterke dijken, water uit de kraan, straten en pleinen die aan de kant zijn of de transportmogelijkheid om Nederland te verlaten. De ene belastingbetaler bekommert zich niets om voetbal, koningshuis, religieuze organisaties of omroep, maar wel om kunst. Of omgekeerd. Het is de afweging van de overheid om alle burgers op een redelijk evenwichtige wijze te bedienen.

Kunst is meer dan het gefröbel van een bohémien-achtig persoon op een zolderkamer of het bedienen van een linkse elite. Kunst is ook vormgeving en architectuur van onze leefomgeving. Kunst is ook de content van televisiezenders en bioscoop. Kunst is ook literatuur die in kranten en tijdschriften verschijnt. Kunst is ook het design van Dagelijkse Standaard. Kunst is ook het glas op tafel en de kleren aan ons lijf. 

Kunst karakteriseert onze omgeving. Kunst is de omarming van ons eigen thuis. Kunst is politiek omdat het op scherp zet en vervreemdt, maar kunst is tegelijk niet politiek omdat het ons een vertrouwde omgeving biedt die ons thuis laat komen. Kunst is ongrijpbaar omdat het alles en niets is. Zichtbaar in de huizenbouw, wegenbouw, kranten, stadsplanning, vormgeving van het straatmeubilair voor allen die deze zomer na een verblijf in het buitenland weer terug in Nederland kwamen. Kunst maakt Nederland ‘typisch Nederlands’. Droog, nuchter en egalitair. Kunst is nationale identiteit die meer is dan de marktwerking in een schouwburg of museum. Kunst is van ons allen en wordt daarom door de overheden met subsidie in stand gehouden.

Foto: Schermafbeelding van deel commentaar ‘Als het aan de PVV ligt is het gedaan met kunst,’ en dat is prima!’ op DDS, 29 augustus 2016.

Islam hoort thuis in Europa. Binnen de modellen van rechtsstaat en secularisme. Een antwoord aan Piet de Bruyn

Arabist-islamoloog Piet de Bruyn meent in een opinie-artikel voor Doorbraak.be dat de islam niet thuishoort in Europa. Hij meent dat het hoog tijd wordt om de islam openlijk te kritiseren. Dat advies gaat voorbij aan het publieke debat waarin de islam al sinds 2001 onder vuur ligt. Maar hij denkt waarschijnlijk dat de kritiek niet fundamenteel genoeg is en voorbijgaat aan wat hij als de kern van de islam ziet. De Bruyn ziet de import van de in zijn ogen verstarde islam als een gevaar voor Europa waarvan het helemaal niets te leren heeft.

Ook als De Bruyn in zijn analyse gelijk heeft valt niet in te zien dat hij de goede methode volgt om de islam in Europa in lijn te brengen met de Europese normen en waarden en moslims te helpen in hun  emancipatie. Vooral moslimvrouwen die drie vijanden tegenover zich hebben worden onrechtmatig ingeperkt door: 1) de moslimmannen die zich met een beroep op de islam superieur gedragen tegenover moslimvrouwen; 2) de leer van de islam die dit gedrag van de moslimmannen legitimeert en 3) de nationale omgeving die moslimvrouwen reduceert tot hun religieuze identiteit en hun de ruimte op meerduidigheid ontneemt. De islam moet niet bestreden, maar gerelativeerd worden. Dat kan door het benadrukken van rechtsstaat en secularisme waarin de islam kan functioneren. Winst is dat moslimvrouwen ruimte krijgen zonder dat hun religie frontaal wordt aangevallen en hun religieuze identiteit ter discussie wordt gesteld. Mijn commentaar:

Het is simpel. Als de islam de nationale rechtsstaat van het Europese land waarin het opereert niet erkent, dan moet de islam buiten de orde worden geplaatst. Als de islam zich ondergeschikt maakt aan de nationale rechtsstaat en het secularisme als model voor levensovertuigingen en religies accepteert, dan heeft de islam bestaansrecht. Complicatie is wel dat ‘de islam’ in Europa vele verschijningsvormen kent. Om het zichtbaar en aanspreekbaar te maken in het publieke debat past enige abstractie en simplificatie.

Probleem is dat de islam niet de enige religie met politieke pretenties is. Dat maakt het verschil tussen de islam en andere religies niet principieel, maar gradueel. Het katholicisme in Zuid-Europese landen met een grote katholieke meerderheid opereert als een verkapte staatsgodsdienst. En het protestantisme heeft in Noord-Europese landen een bijna identieke claim op dominantie. Dat ondermijnt de aanpak van de islam die over zichzelf zegt zuiver religieus te zijn, maar van wie critici menen dat het in de kern een politiek-filosofische stroming of ideologie is die religie gebruikt voor politieke doeleinden.

In het algemeen vormt door de vermenging met politiek en economie religie een probleem. De geschiedenis leert dat religies alleen kunnen overleven door machtsvorming. Dat gebeurt enerzijds door het uitschakelen van religieuze concurrenten en anderzijds door coalities te sluiten met de wereldlijke macht. Of in sommige gevallen de wereldse macht ondergeschikt te maken aan de religieuze macht, zoals in Iran of Saoedi-Arabië.

De beste manier van emacipatie van de Europese islam is niet het wijzen op het vermeende feilen ervan, maar het promoten van rechtsstaat en secularisme als model waarbinnen de islam kan opereren. Gelijkwaardig aan andere religies en levensovertuigingen. Voorwaarde is dat de bestaande relatie tussen religieuze en wereldse macht doorgesneden moet worden om de islam geloofwaardig in dat model in te passen.

Religies die menen recht te hebben op een voorkeursbehandeling en daartoe coalities sluiten met politieke partijen moeten beseffen dat ze een achterhoedegevecht voeren. Zij zijn het die een rechtsstatelijke oplossing voor alle religies en levensovertuigingen in de weg staan. Zodat zij de nationale islam een excuus geven om weg te komen met het voldoen aan juridische en staatkundige verplichtingen. De islam in Europa kan alleen volgen als bestaande religies het goede voorbeeld geven en hun voorkeurspositie opgeven. Onder de garantie van gelijkwaardigheid dienen nationale overheden er strikt en neutraal op toe te zien dat alle religies en levensovertuigingen in dat model gepast worden. Wie dat niet wenst wordt achteraf buiten de orde geplaatst.

Foto: Schermafbeelding van deel van artikel ‘De islam hoort niet thuis in Europa’ van Piet de Bruyn, 26 augustus 2016.

Religieuze marketing. Cirkelredenering van de wonderbaarlijke genezing. God als oorzaak, gevolg, belijdenis en sluitstuk

Mensen houden van wonderen, en nog meer van wonderbaarlijke genezingen. En religieuze organisaties zijn weer dol op dit soort mensen die op zoek zijn naar een verklaring. Of wellicht door de religieuze organisatie een verklaring ingefluisterd krijgen. De lamme die kan lopen, de blinde die kan zien en de dove die kan horen. Religie vormt mensen met de plastiek van simpele beeldentaal. De wonderen zijn de wereld nog niet uit.

Mensen die God kennen verklaren zo’n genezing door naar hun God te verwijzen. Mensen die God niet kennen geven een verwijzing naar een andere macht. Die noemen ze de natuur, het lot of de voorzienigheid. Mensen willen hun ervaring in een verhaal insluiten. Waarom ze eerst door God -of welke macht dan ook- ziek worden gemaakt om daarna dankzij die macht te kunnen genezen is het echte raadsel. Dat valt buiten hun verhaal.

Verkiezingsprogramma PVV is recept voor chaos, tegenstrijdigheid en onvrijheid

Aldus het concept verkiezingsprogramma van de PVV voor de periode 2017-2021 dat op 25 augustus op de Facebook-pagina van Geert Wilders verscheen. De partij zegt geld uit te geven ‘aan de gewone Nederlander’. Er wordt onder meer voorgesteld de overheidssubsidie op kunst af te schaffen. Dat wil zeggen dat zo iemand wordt weggezet als een abnormale Nederlander die er niet bij hoort. Zo vervreemdt de PVV zich van allerlei Nederlanders. De PVV wil niet verbinden, maar verdelen. De partij heeft ook niets met de rechtsstaat en de vrijheden die het biedt. De partij wil dat Nederland uit de EU stapt, maar hoe de economische schade ervan wordt opgevangen blijft ongewis. Economische teruggang is niet in het belang van de ‘gewone Nederlander’.

In commentaren is al gezegd dat de PVV niet wil regeren en zich daarom programmatisch zo extreem opstelt dat het voor de andere partijen onaanvaardbaar wordt. Dat zou te maken kunnen hebben met het gebrek aan gekwalificeerde kandidaten voor een kabinetspost in die eenmanspartij van Wilders die niet aan kadervorming, interne opleiding, samenwerking met elkaar of andere partijen doet. Zo resteert de PVV alleen nog radicalisme om het eigen interne gebrek te verhullen in een extreme vlucht vooruit. De PVV keert zich af van de open samenleving en kiest voor een samenleving met verboden, uitsluitingen, intolerantie en leuke dingen voor de mensen. De partij kleedt oude linkse hobby’s van de verzorgingsstaat in een autoritair jasje om de lagere sociale klassen voor zich te winnen. De PVV is een recept voor chaos, interne tegenstrijdigheid en onvrijheid.

Foto: Schermafbeelding van het conceptverkiezingsprogramma van de PVV, 25 augustus 2016.

Wat is in Frankrijk achterlijk, een burkini of het verbod ervan? Of allebei?

Frankrijk praatte de laatste weken over la canicule (hittegolf), de retour naar school per 1 september, de retour van Nicolas Sarkozy die twee rechtszaken aan zijn broek heeft, het recordaantal van 42 medailles dat behaald werd op de Olympische Spelen in Rio en de burkini. Dat wet suit-achtige tenue dat moslimvrouwen op de stranden van sommige gemeenten niet mogen dragen omdat burgemeesters het verbieden. In een beslissing heeft de Raad van State dat verbod teniet gedaan omdat het juridisch onhoudbaar is. Logisch, want in de seculiere samenleving die Frankrijk pretendeert te zijn bestaat voor de wet geen onderscheid tussen levensovertuigingen en religies en de uitingen ervan. De burgemeesters zeggen zich niets van het verbod op het verbod aan te trekken en premier Manuel Valls zegt in een Facebook-bericht de in zijn ogen reactionaire vormen van de islam (‘islamisme mortifère, rétrograde’) niet te accepteren en er tegen te blijven vechten.

Zo desintegreert Frankrijk en neemt het eigen instituties niet serieus. Wat een burkini in de ogen van velen is en symboliseert is geen juridisch argument. Zelfs als het vrouwonvriendelijk, onflatteus en achterlijk is kan het nog niet verboden worden. Frankrijk is in de kern een conservatief land. Waar het om draait werd duidelijk in de reactie van agenten die een vrouw vanwege een islamitische hoofddoek op het strand van Cannes verbaliseerden en een boete van 11 euro oplegden. Hun uitleg was duidelijk volgens een bericht in de L’OBS, Frankrijk is een katholiek land: ‘Ici, on est catholiques’. Dat heeft niets met secularisme of laïcisme te maken.

Trump-medewerker Manafort symboliseert Russische inmenging in Westerse politiek

De New York Times kwam gisteren met een artikel over Donald Trumps campagnemanager Paul Manafort die banden had met Viktor Janoekovitsj, de ooit machtige Partij van de Regio’s en de Russische oligarch Oleg Deripaska uit de kring van Vladimir Putin. Zelfs na Janoekovitsjs vlucht naar Rusland in 2014 zou Manafort zijn werk voortgezet hebben voor de oppositie tegen de pro-Westerse regering Porosjenko. Door het Anti-Corruptie Bureau van de Oekraïense overheid zijn er in een corruptieonderzoek documenten gevonden die aangeven dat Manafort 12,7 miljoen dollar aan betalingen ontving via Janoekovitsj. Er is ook een dubieuze transactie van 18 miljoen dollar over een kabeltelevisie contract. Hij ontkent, maar heeft de schijn tegen.

Cenk Uygur gaat in op Manafort die werkte voor dictators als Marcos en Janoekovitsj  en ze de schijn van legitimiteit gaf. Binnen de campagne van Trump ijverde Manafort met andere medewerkers als Mike Flynn en Carter Page voor een pro-Kremlin koers. Dat zorgde in de Baltische landen, Polen en in Oekraïne voor twijfel over Trumps bedoelingen. Dat deden ze niet uit overtuiging, maar om er via fraudeleus handelen financieel beter van te worden. Vraag is of Manafort en de andere pro-Kremlin medewerkers van Trump niet aangemerkt moeten worden als buitenlandse agent en gehandhaafd kunnen worden in Trumps campagneteam.

In een achtergrondverhaal dat net als genoemd artikel in de New York Times gaat over Russische inmenging in de Westerse politiek verwees de Washington Post naar haar Brusselse reporter Michael Birnbaum. Hij verklaart dat wat de VS nu overkomt via Manafort in Europa al langer voorkomt. Trouwens in een ander artikel wees John Schindler er fijntjes op dat Bernie Sanders de enige van de belangrijkste presidentiële kanshebbers (Trump, Clinton, Johnson, Stein) zonder banden met het Kremlin is. Birnbaum betrekt de Russische inmenging ook op Nederland: ‘European leaders say Russia has been involved in such actions as an April referendum in the Netherlands that rejected a European Union trade deal with Ukraine (..).’ Ik ken geen openbare  uitspraken van Europese leiders over de inmenging van het Kremlin in het Nederlandse Oekraïne-referendum, maar het is mogelijk dat ze off the record tegen journalisten in Brussel zijn gedaan. Dat vraagt om een vervolgonderzoek.