Raad van State behandelt bodemprocedure tegen Collectiegebouw

Vandaag 31 mei 2016 diende bij de Raad van State de bodemprocedure tegen het bestemmingsplan van het Collectiegebouw aan de noordzijde van het Rotterdamse museumpark. Een initiatief van de gemeente Rotterdam, stichting de Verre Bergen en Museum Boijmans van Beuningen. Het werd door vier partijen aangespannen, te weten het Erasmus Universitair Medisch Centrum Rotterdam, de Stichting Vrienden van Het Park, de Erfgoedvereniging Bond Heemschut en een omwonende. De uitspraak van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State volgt over zes weken. De procedure zorgt voor vertraging.

De belangen en bezwaren van de aanklagers zijn niet identiek. Zo lijkt het Erasmus MC dat in Rotterdam functioneert als een staat in de staat vooral machtspolitiek te bedrijven. Het bestuur heeft geen last van bescheidenheid, zoals het profiel van voorzitter Ernst Kuipers leert. Het is opmerkelijk dat het Erasmus MC zich in het openbaar op deze wijze tegen de gemeente Rotterdam blijft verzetten. Waarom gemeente, museum en medisch centrum niet gewoon rond de tafel kunnen gaan zitten om de zaak uit te praten is het grote raadsel. De bezwaren van de Erfgoedstichting en de stichting Vrienden van het Park zijn van een andere orde. Ze sluiten direct aan bij hun doelstellingen. De omwonende vreest voor aantasting van zijn woongenot.

Voor het museum en de gemeente is deze procedure een onwelkome kink in de kabel van de planning. Want hoewel dit soort procedures in Nederland lang kunnen lopen maakte Museum Boijmans al in juli 2007 bekend dat het een Collectiegebouw wilde realiseren. Waarna rechtszaken elkaar opvolgden. Over de locatie, het bouwplan en aanbestedingsregels. Sommige kritiek lijkt ingegeven door de emotie zoals deze video uit 2014 met toenmalig directeur Jelle Reumer van het Natuurhistorisch Museum verduidelijkt. Hoe nu verder? Wachten.

Hoofddoek op het werk ondanks bedrijfsreglement dat religieuze symbolen verbiedt? Soms toegestaan, soms niet

Interpretatie van het recht is niet altijd te voorspellen. Neem twee overeenkomstige gevallen in Nederland en België die leidden tot uiteenlopende uitspraken van colleges. De zaak gaat om vrouwen die op hun werk om religieuze redenen een hoofddoek willen dragen en daarom in conflict komen met hun werkgever die dat als aantasting van de neutraliteit ziet. Zelfs als een bedrijfsreglement het dragen van zichtbare politieke of religieuze symbolen verbiedt, dan is het nog geen uitgemaakte zaak hoe een rechter de afweging maakt.

Het Nederlandse College van de Rechten voor de Mens oordeelde buitenrechtelijk op 26 mei 2016 dat de Rechtbank Rotterdam een moslimvrouw discrimineerde die solliciteerde als buitengriffier en werd afgewezen toen ze bekendmaakte tijdens zittingen haar hoofddoek niet te willen afdoen. De rechtbank hanteert kledingvoorschriften die ervoor moeten zorgen dat ter zitting geen enkel teken van persoonlijke overtuiging zichtbaar is. Volgens het oordeel van het college maakt de rechtbank ‘indirect onderscheid op grond van godsdienst’ door het hanteren van de kledingvoorschriften die elk teken van persoonlijke overtuiging uitsluiten. In de afweging maakt het college het belang van de rechtbank die streeft naar onpartijdigheid en onafhankelijkheid ondergeschikt: ‘Maar tegenover dat belang staat het belang van de vrouw om toegang te hebben tot de functie van buitengriffier zonder in strijd met haar godsdienst te hoeven handelen.‘

Het Hof van Justitie van de Europese Unie concludeert in de Belgische zaak van moslimvrouw Samira Achbita omgekeerd. Het laat de onpartijdigheid en onafhankelijkheid van de werkgever zwaarder wegen dan het recht van een werknemer om een hoofddoek te dragen. Zij werkt als receptioniste bij het Belgische bedrijf G4S Secure Solutions en draaide naast bewakings- en beveiligingsdiensten ook receptiediensten. Na drie jaar eiste ze het recht op om een hoofddoek te dragen. Identiek aan beide zaken is dat Achbita ook in het gelijk gesteld  werd door het buitenrechtelijke Belgische Centrum voor gelijkheid van kansen en racismebestrijding, nu Unia.

Advocaat-generaal Juliane Kokott over de Belgische zaak: ‘Een werknemer kan zijn geslacht, huidskleur, etnische afstamming, seksuele geaardheid, leeftijd of handicap niet als het ware aan de haak hangen zodra hij de lokalen van zijn werkgever betreedt, maar er kan van hem wel een zekere terughoudendheid worden verlangd ten aanzien van zijn godsdienstbeleving op het werk, of het nu gaat om religieuze praktijken, religieus geïnspireerde gedragingen of – zoals in casu – de kleding van die werknemer. De mate van terughoudendheid die van een werknemer kan worden verlangd, hangt af van een algemene beoordeling van alle relevante omstandigheden van het individuele geval.’ De afweging is afhankelijk van de omstandigheden. Het gaat erom op welke grond door een rechter wordt beoordeeld of de gerechtvaardigde belangen van een werknemer excessief worden aangetast en het bezwaar daarom als evenredig dient te worden aangemerkt.

Foto: ‘When visiting Iran, women must wear the hijab (headscarf and modest dress and with their ankles covered), in public at all times. So, either wear loose fitting clothing or wear the full chador.’

Erdogan lijdt aan politieke overstretch en vertelt moslims zich te vermenigvuldigen

De Turkse president Erdogan maakt zich zorgen over Turkije dat in de toekomst te kampen krijgt met een afnemend inwonertal. Dat is een begrijpelijke zorg en het is meer dan begrijpelijk dat een staatshoofd deze tendens wil keren. Met premies voor grote gezinnen, meer crèches of gunstig vader- en moederschapverlof.

Maar Erdogan kiest de verkeerde weg en toon als hij zegt wat (vrome) moslims moeten doen. Hij is immers geen geestelijke islamitische leider en evenmin een regeringsleider van een islamitische republiek. In theorie is Turkije een seculiere staat. Het is ongepast dat hij de moslims uitzondert en hun vertelt wat ze moeten doen. Ook nog eens in de naam van God, alsof Erdogan de vertegenwoordiger van God op aarde zou zijn en namens Hem of Haar kan spreken. Erdogan ontpopt zich steeds meer tot een kalief die zich almachtig acht.

Hoort een carrousel in een museum thuis? Wat als ze overal verdwijnen?

De nieuwbouw van het State Museum van Tennessee in Nashville wordt in 2018 geopend. Het is een historisch museum over Tennessee. Het State Museum beheert ook in langdurige bruikleen het Lorraine Motel waar op 4 april 1968 mensenrechtenactivist en voorvechter voor de rechten van Afro-Amerikanen dominee Marten Luther King werd vermoord. Dus een iconische lieu de mémoire die in het cultureel geheugen gegrift is. 

Er zijn plannen om de Tennessee Fox Trot Carousel in het Tennessee State Museum op te nemen. Deze werd gemaakt door Red Grooms en draaide vanaf 1998 rondjes in het centrum van Nashville. Interessant is de overweging waarom zo’n carrousel in een museum of een museumcollectie moet worden opgenomen. Zo op het snijvlak van commercie en kunst, historie en actualiteit, behoud en exploitatie, publieksbereik en erfgoed.

Dit roept de vraag op wat de grenzen aan een museum zijn. Hoe sluit het soepel en natuurlijk de huidige tijd in zonder daarmee het verleden af te sluiten? De carrousel komt overeen met nog in bedrijf zijnde activiteiten in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem zoals het Poffertjeskraam, de Bakkerij of de Herberg.

Voor niet-kunstmusea die steeds meer inspelen op de beleving van de bezoekers valt veel te halen in de echte wereld. De grens aan de museale beleving is niet absoluut en schuift op onder druk van de festivalisering en evenementisering. Musea die het moeten hebben van bezoekcijfers kunnen niet achterblijven. Het wachten is op het binnenhalen van kermisattracties als cultureel erfgoed. Voordat ze uit het geheugen verdwijnen.

 

Hoe krijgen Nederlanders weer zelfvertrouwen? Vragen bij een artikel van Joris Luyendijk

‘Wat nu als het Europese Project wankelt omdat het een gebouw is met ondeugdelijke fundamenten? Moeten we er dan nog een verdieping bovenop zetten? En hoe houdt een open samenleving gebaseerd op gelijkheid stand wanneer het jaarlijks tientallen zo niet honderdduizenden immigranten opneemt uit landen zonder enige traditie op het gebied van openheid, gelijkheid of democratisch debat? Zeker wanneer die immigranten ook nog eens meer kinderen hebben dan de autochtone Nederlanders?’ Aldus schrijver Joris Luyendijk in een opinie-artikel in NRC. Met de veelzeggende titel ‘Het zelfvertrouwen is weg, de eigendunk ook’. Hij beschrijft hoe Nederlanders door alles wat van buiten op hun land afkomt het zelfvertrouwen in hun eigen bestaan hebben verloren, en daarmee ook het het geloof in de maakbaarheid van de samenleving. In de kieren van de ontstane onzekerheid wroeten partijen als de PVV en SP die de toon van ongenoegen en afbraak zetten.

In de tekst voegt de auteur er nog ‘het ongebreideld progressief optimisme’ aan toe. Hoe dat ‘progressief’ opgevat moet worden raakt de kern van de terugblik die Luyendijk bedrijft en waaruit hij uitspraken over het hedendaagse Nederland afleidt. Linkse politiek is het in elk geval niet omdat deze in Nederland nog nooit een meerderheid van de bevolking achter zich heeft gehad. Hoewel daar tegenin gebracht kan worden dat in de drie decennia voor de Fortuyn-opstand van 2002 in Nederland een linkse culturele hegemonie leidend was. Wat wil zeggen dat een progressieve invalshoek die uitging van de universele waarden in combinatie met de maakbare samenleving het publieke debat domineerde. Bijzonder aan dat Nederland van 1973 tot 2002 dat zich trots op de borst klopte als gidsland was nu juist dat dit geloof niet tot de linkse politiek beperkt bleef.

Een voorbeeld van een overblijfsel van die oude tijd is het Liberaal Manifest (Om de Vrijheid) van de VVD dat onder leiding van Geert Dales werd opgesteld. Het was progressiever dan menig programmapunt in het programma van de huidige SP of PvdA. Het zag het licht in 2005 toen het wereldbeeld al gekanteld was en verdween dan ook in een lade. Het Manifest is veelzeggend als tijdsbeeld dat het geloof in een maakbare samenleving beschrijft: ‘Wat wij wel onvoorwaardelijk van immigranten kunnen en moeten verlangen is naleving van de kernnormen en aanvaarding van de kernwaarden van onze moderne samenleving. Dan betreft het zaken als: de grondwet en de rechtsstaat, de vrijheid van het individu, de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw, het non-discriminatiebeginsel, de vrijheid van meningsuiting, tolerantie en het geweldsmonopolie van de staat. Dit zijn de voorwaarden waaronder een moderne samenleving van vrije burgers kan functioneren.’

En lees dan nogmaals wat Joris Luyendijk zegt: ‘En hoe houdt een open samenleving gebaseerd op gelijkheid stand wanneer het jaarlijks tientallen zo niet honderdduizenden immigranten opneemt uit landen zonder enige traditie op het gebied van openheid, gelijkheid of democratisch debat?’ Deze woorden zijn een echo van de opmerkingen die de 80-jarige Brits-Amerikaanse filosoof Larry Siedentop in een interview in NRC maakt over immigratie: ‘De islam bijvoorbeeld heeft een typisch op regels gebaseerde cultuur, terwijl Europa een christelijk liberale cultuur en samenleving heeft die op principes gebaseerd is waar het individu met een eigen verantwoordelijkheid centraal staat. Die twee opvattingen botsen, dat levert problemen op’.

Analyses zijn nog geen oplossingen voor praktische politiek. Essentieel is dat ‘de kernwaarden van onze moderne samenleving’ uit het Liberaal Manifest tegelijk botsen met open én dichte grenzen. Dat eindigt dus in polderen met half open grenzen wat weliswaar in strijd is met de kernwaarden, maar het beste van twee werelden tracht te realiseren. Haalbaar aan het begin van een oplossing om het zelfvertrouwen in Nederland te herwinnen en de onzekerheid terug te dringen is standvastige politiek die hoofdlijnen uitzet en zich er voor lange tijd aan houdt. Maar dat rekent weer buiten de EU die de lidstaten de soevereiniteit heeft ontnomen.

Hoe dan ook begint een oplossing bij de bewustwording bij brede groepen in de samenleving dat radicale oplossingen niet werken omdat het schijnoplossingen zijn. Nederland moet terug naar het geloof in de moderne samenleving om onzekerheid en chagrijn van zich af te schudden. Hoe misplaatst dat geloof ook is.

Foto: Schets, Bevrijdingspostzegels 1944, Drie soldaten. Ontwerp: Johannes Bernardus Romein.

NS is het spoor bijster. CalamiteitenCatering deelt snoep uit

Is er een afspraak tussen de NS en de gevestigde media om de problemen op het spoor niet de aandacht te geven die ze verdienen? Het lijkt er sterk op. Wie met de trein reist heeft het tegenwoordig moeilijk. Treinen zijn vertraagd of vallen uit. Trajecten moeten in de bus afgelegd worden. Al jaren wordt gezegd dat de NS werkt aan verbetering van het spoor. Hoelang kan dat gezegd worden zonder dat het ongeloofwaardig is?

Daar komt nog iets anders bij: obesitas. Aangejaagd door de NS. De invalkracht van de ‘CalamiteitenCatering’ deelt snoep uit op die plekken waar het ontspoort. Zoals in Utrecht. Met als gevolg dat slecht bediende klanten hun ontevredenheid over de NS en Pro-Rail nijdig wegvreten. En de NS vreet de ontevredenheid over de eigen prestaties weg door ruimhartig de voor een prikje aangekochte bulkpartijen snoep weg te geven.

Dat in de hoop dat reizigers zich hiermee laten zoethouden en vergeten te doen wat onderhand nog helpt om de chaos op het spoor een halt toe te roepen: bezetting van het NS-hoofdkantoor en een ernstige reprimande voor het hoofdbestuur. Met als ultieme terechtwijzing dat het verplicht wordt het eigen derderangs snoep op te vreten, voordat het in een werkperiode van 2 jaar heropgevoed wordt in een kamp op de Veluwe waar het spoorbielsen moet teren en seinpalen verven en in de avonduren verplicht hardop moet voorlezen uit het managementsboek ‘De Klant is Koning’ (deel 1)’. Berusting en meebuigen met de loop der gebeurtenissen is een goede eigenschap. Maar de NS rekt dit bij de eigen reizigers op dit moment tot het onaanvaardbare op.

Het is onontkoombaar om de chaos op het spoor niet te zien als teken van wat er mis is met Nederland. Zoals de verloedering van de openbare ruimte, de toenemende kloof tussen burger en politiek, het breken of niet nakomen van beloften door overheden en bedrijven, de macht van managers zonder kennis van zaken over professionals met verstand van zaken, de privatiseringsgolf met cashende bestuurders die ten koste van het voorzieningenniveau is gegaan en vooral de marketing. De vloek van het moderne leven die op tijd rijdende treinen vervangt door snoep, en afspraken met beloften over beterschap. De NS als ‘leertraject’. Voor de NS.

Foto 1: Schermafbeelding van bericht ‘Uitloop werkzaamheden Utrecht Centraal’ van de NS, 29 mei 2016.

Foto 2:  Utrecht, 28 mei 2016.

Islamitische vluchtelingen bekeren zich in Europa tot christendom. Maakt het uit of dat uit overtuiging of berekening is?

Het blijft wat merkwaardig om Amerikanen wat meewarig over de vluchtelingencrisis te horen praten waarmee Europa sinds 2015 geconfronteerd wordt. De chaos in Irak en Syrië is immers een erfenis van het rampzalige beleid van de Amerikaanse president George ‘W’ Bush. Europese landen als Frankrijk en Duitsland namen daar toendertijd bewust afstand van. Maar vooral Duitsland plukt er nu de wrange vruchten van.

Duizenden naar Europa gevluchte moslims in onder meer Nederland en Duitsland zouden zich bekeren tot het christendom. Exacte cijfers ontbreken. De bekering kan uit overtuiging of opportunisme zijn vanwege de grotere kans op een asielstatus. Of vanwege economische voordelen. Het maakt niet uit. In grondwettelijke zin is in Europese landen de keuze voor godsdienst of levensovertuiging vrij, hoewel het wel opvallend is dat islamitische vluchtelingen niet in grote getale kiezen voor atheïsme. Vooral als ze in hun land van herkomst zo getraumatiseerd zijn als ze suggeren omdat de dwang van de islam beslag legde op hun hele leven. Een logische reactie zou dan het afstand nemen van alle religie zijn als eenmaal het vrije Europa was bereikt.

In hun commentaar zien The Young Turks een belangrijk aspect over het hoofd. Dat betreft de ontvangende, christelijke instellingen die hun eigen waarden en werkwijze hebben die in eeuwen is gegroeid. Inclusief belijdenis, bekering en geloofsafval. Door ontkerkelijking hebben de Europese kerkgenootschappen de afgelopen decennia de draai gemaakt van een massabeweging naar een beweging voor weinigen. Een effect van dit laatste is dat meer dan voorheen het accent gelegd wordt op de leer en de strikte naleving ervan.

Door ontkerkelijking en het teruglopende aantal christenen voelen kerkgenootschappen zich meer dan ooit concurrenten van elkaar. In Nederland beschouwt een kleine meerderheid van de bevolking zich niet als godsdienstig. In dat voor Amerikanen slecht te doorgronden spanningsveld bieden islamitische vluchtelingen die zich willen bekeren tot het christendom kansen op groei. Maar ook op verwatering van de eigen waarden.

Moslims die om welke reden dan ook afscheid willen nemen van de islam moeten dat probleemloos kunnen doen. Ze hoeven daarvoor geen reden te geven omdat de vrijheid van godsdienst deze voorwaarde niet stelt. Omdat het om de interne werking van een religieuze instelling gaat, staat het elke christelijke organisatie vrij om vanuit eigen waarden en cultuur voorwaarden te stellen aan moslims die zich aanmelden als bekeerling.

Nord Stream 2: Jerzy Buzek verwelkomt het voorbehoud van de Europese Commissie

Vooruitzichten van het het gasproject Nord Stream 2 zijn wankel, aldus de Poolse oud-premier en de huidige Europarlementariër Jerzy Buzek naar aanleiding van voorbehoud hierover van de Europese Commissie eerder deze maand. In een bericht zet Polennieuws de politieke ontwikkelingen op een rijtje. Het is een conflict dat ingaat tegen de solidariteit tussen EU-lidstaten. De Visegrad groep die bestaat uit Polen, de Tsjechische Republiek, Slowakije en Hongarije en de Baltische landen zijn tegen Nord Stream 2, en de West-Europese regeringen van landen met belangen in het project (Duitsland, Nederland, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en Oostenrijk) zijn voor. Om het terug te brengen tot een Nederlandse zegswijze: het is de dominee tegenover de koopman. Maar zoals Buzek aangeeft zijn er ook economische bezwaren tegen het project.

In een tweet schetst Anders Aslund de Russische positie. Het wil dat Nord Stream 2 doorgaat, business as usual. Putin is dol op grote projecten, zoals de Sochi Winterspelen, de Kerch brug naar de Krim of het WK Voetbal 2018 die een vierledig doel hebben. 1) Afleiding van dagelijkse economische problemen; 2) Middel om voor de eigen bevolking een beeld van een sterk land te presenteren; 3) Middel om het buitenland af te bluffen en 4) Middel om overheidsgeld door corruptie door te sluizen naar zakenrelaties van het regime.

Bij Nord Stream 2 speelt ook mee dat de reden waarom op 17 maart 2014 door de VS, de EU en Canada een eerste ronde van sancties ingesteld werd na de inname van de Krim in 2014 door de Russische Federatie nog steeds niet zijn weggenomen. Er pleit veel voor gelijk oversteken: als de Russische Federatie de bezetting van de Krim beëindigt, dan stoppen de Westerse landen de sancties tegen dat land. Dit gaat niet alleen om geopolitiek, invloedssferen en de Europese veiligheid, maar om de geloofwaardigheid van een EU die krachtig en zelfbewust opkomt voor eigen waarden en belangen. En zich aan zijn woord houdt. Daarbij komt ook nog dat South Stream met belangen van Italië en Balkanlanden eind 2014 werd afgelast door de Russen wegens belemmeringen over aanbestedingen die de EU stelde. Deze landen namen dit de EU kwalijk.

Zo is Nord Stream 2 een project geworden waarin vele aspecten op een conflicterende wijze samenkomen. Het gaat om de geloofwaardigheid van de buitenlandse politiek van de EU en om de EU als waardengemeenschap, om de solidariteit van West-Europese EU-lidstaten met zowel Oost-Europese als Zuid-Europese lidstaten, om de afweging of in de EU politieke belangen zwaarder wegen dan economische belangen, om de macht tussen de lidstaten en de supranationale EU, om de macht tussen ondernemingen als Shell, Wintershall en Engie en nationale parlementen en Europarlement, om de energiepolitiek van de EU met diversificatie en vergroeiing, en om de politiek van de Russische Federatie dat de EU probeert te verzwakken door zaaien van verdeeldheid.

De Europese Commissie zou er goed aan doen om voor te stellen om Nord Stream 2 op sterk water te zetten onder de voorwaarde dat pas als de Russische Federatie de bezetting van de Krim beëindigt en de Minsk II akkoorden over de Russisch-Oekraïense oorlog in Oost-Oekraïne naar de letter uitvoert, de EU bereid is om constructief met de Russische regering en Gazprom samen te werken voor het vervolg. Maar niet eerder.

Willem I prijzen uitgereikt. Ook aan Philips. Dat is pas echt eng

Het is eng om de koningin of de koning te ontmoeten, maar ze praten goed mee. Aldus een ‘topman’ uit Oisterwijk van een bedrijf dat onder meer shovels voor de agrarische sector maakt. Dat meepraten is een hele troost. Royalties zijn net mensen, ze komen zelfs aan tafel staan. Frans van Houten mocht voor Philips de Koning Willem I-prijs voor het grootbedrijf in ontvangst nemen. Juist in de week dat Philips Lighting naar de beurs gaat en beursanalysten het er over eens zijn dat er van het machtige en roemruchtige Philips dat het 40 jaar geleden nog was weinig meer over is. Zodat het inmiddels een prooi voor overname is geworden. In Nederland krijgen bedrijven die het beste uitverkoop houden blijkbaar de hoofdprijs. En dat is pas echt eng.

Cenk Uygur biedt Bernie Sanders een thuiswedstrijd. Zijn er lessen voor Nederland uit te leren?

Presidentskandidaat Bernie Sanders speelt een thuiswedstrijd bij The Young Turks. Playing softball zoals het heet. Nu de campagne is afgereisd naar Californië treedt Cenk Uygur zelfs af en toe op om Sanders op bijeenkomsten in te leiden en het publiek op te warmen. Op de grens van journalistiek en politiek activisme.

Sanders zal het onder normale omstandigheden niet schoppen tot presidentskandidaat omdat Hillary Clinton een voorsprong van 272 gedelegeerden heeft die hij waarschijnlijk niet kan inhalen. Maar wat abnormale omstandigheden zijn is niet geheel duidelijk. Sanders wil niet speculeren over de mogelijkheid dat Clinton strafrechtelijk aangeklaagd wordt als gevolg van een FBI-onderzoek. Vanwege het in gevaar brengen van de nationale veiligheid. Het is gericht op haar en haar medewerkers vanwege het gebruik van een privé server uit de tijd dat ze minister van Buitenlandse Zaken was. Ook als Clinton niet aangeklaagd wordt zal de veenbrand niet stoppen. Zij is een opvallend impopulaire kandidaat die vooral negatieve gevoelens oproept vanwege een gebrek aan ‘verbinding’ met de bevolking en haar aanleunen tegen Wall Street en het bedrijfsleven.

Valt uit dit fragment iets te leren voor Nederland? In elk geval dat het de politiek niet moet ‘Amerikaniseren’ en het essentieel is dat het grote geld geen kans krijgt om door te dringen tot de kern van de Nederlandse politiek. Daartoe moet de overheidssubsidie van politieke partijen eerder verhoogd dan verlaagd worden. Nederland heeft in Geert Wilders en in mindere mate de SP ook partijen die de populistische kaart trekken. Donald Trump is volgens velen een man zonder eigenschappen die onvoorspelbaarheid paart aan slecht doordacht en onuitvoerbaar beleid. Een leider die oplossingen belooft in de wetenschap dat hij die praktisch nooit kan invoeren. Ook dat kan een les zijn voor supporters van Wilders die hechten aan praktische politiek.

Tegelijk biedt de redelijk succesvolle opkomst van Bernie Sanders een links-liberale of progressive partij als GroenLinks een blauwdruk voor succesvol opereren. Met positivisme, ambitie, zelfvertrouwen en het benoemen van de verknoopte relatie van gevestigde politiek en bedrijfsleven heeft het goud in handen om bij de landelijke verkiezingen in maart 2017 de kiezers voor zich te winnen. De strategen van GroenLinks, maar ook van PvdA en D66 weten wat ze kunnen doen. Leren van de campagne van Sanders. En veel steviger dan tot nu toe afstand nemen van banken en bedrijven en de kloof met de burger verkleinen. Het Amerikaanse voorbeeld dat Sanders omschrijft als een schrikbeeld leert dat politici geen twee meesters kunnen dienen. Als ze de gevestigde belangen van bedrijven dienen, dan gaat dit direct ten koste van de belangen van de burger.

De opstand van onderop die nu in de VS vaart lijkt te krijgen kan ook nog op een andere manier effect op Nederland hebben. Want als Bernie Sanders op de een of andere manier de politieke macht van banken en bedrijfsleven weet terug te dringen, zal dat een weerslag hebben op de in Nederland opererende ondernemingen die zich vaak -mentaal- richten op wat in de VS gebeurt. Doorgaans doen ze dat in dreigende zin door te waarschuwen iets te doen of te laten. Maar als in de VS de macht van de mega-ondernemingen wordt teruggedrongen zijn ze in elk geval de verwijzing kwijt van een onbekommerd opereren dat ze in de Nederlandse politiek maar al te vaak gebruiken om dezelfde ruimte te claimen.