Schermafbeelding van deel aankondiging van VPRO’s Zomergasten met Khadija Arib op 6 augustus 2023.
Wie vandaag op sociale media kijkt ziet dat in felle discussies de helft Khadija Arib in bescherming neemt en vindt dat Theo Maassen haar in de aflevering van Zomergasten van 6 augustus 2023 te hard aanpakte, terwijl de andere helft vindt dat Arib om de hete brei heen draaide en geen zelfinzicht toonde. Die felheid is opvallend. Wat is hier aan de hand? Maar ook, had Arib wel uitgenodigd moeten worden? Paste ze in het format van Zomergasten?
Dat geeft een tweedeling aan. Niet dat de PvdA waar Arib lid van is nog een grote partij met een grote achterban is, maar het kan dat de achterban zich op sociale media krachtig uit. Dat is een interessant fenomeen. Het kan ook andersom, dat rechts Arib niet kan pruimen en haar los van wie of wat ze is bij voorbaat veroordeelt.
Het is aan de interviewer om beide positie te vermijden. Hij moet met vragen snoeien om tot de urgentie te komen. Juist dat ging Maassen slecht af.
Botsen identiteitspolitiek en realisme? En bepaalt dat de voor- en tegenstanders in de waardering van dit derde gesprek van VPRO’s Zomergasten 2023? Daar lijkt het sterk op. Dan heeft de uitzending Zomergasten niet tot nieuwe inzichten geleid, maar oude vooroordelen bevestigd.
Zowel de hardnekkige steun voor Arib als haar veroordeling staat los van de kwestie. De affaire, die als de olifant in de kamer een schaduw over de eerste helft van het gesprek wierp en in de tweede helft stampvoetend tekeerging moest nu eenmaal aan de orde worden gebracht.
Consensus is dat Arib een goede kamervoorzitter was om vergaderingen in goede banen te leiden en protocollair op te treden, maar een slechte bestuurder van de ambtelijke staf. Dat was niet haar kopje thee. Het zijn ook twee afwijkende aspecten die aparte vaardigheden en kennis vereisen. Misschien is er wat voor te zeggen om de twee taken te scheiden.
Het is duidelijk waar Arib van beschuldigd wordt. Intimidatie van ambtenaren. Dat kwam al in 2017 breed in de publiciteit. Het is vreemd dat ze nu ontkent niet te weten waar de zaak tegen haar uit bestaat. Dat weet ze drommels goed.
Maassen probeerde meermalen door de verdediging van Arib te breken en had het moeilijk met een gast die de feiten ontkent. Maar hij hield vol. Ook Arib kwam terug op het aspect waar het om draaide. De Voldemort van Zomergasten stond centraal, ook als hij niet ter sprake kwam.
Maassen krijgt op sociale media kritiek omdat hij Arib aan een kruisverhoor onderworpen zou hebben. Het lijkt erop dat Nederlanders niet meer weten wat een goede interviewer is. Type David Frost, Rachel Maddow of Ischa Meijer die zich niet laten intimideren door hun gast.
In Nederland zijn we op televisie blijkbaar geen kritische ondervragers meer gewend. In de Nederlandse talkshows is alles vooraf afgesproken en is de angel bij voorbaat uit het gesprek gehaald. Het moet gezellig en onschuldig zijn. Anders komen de gasten niet opdagen. Aan die onbenulligheid zijn Nederlandse kijkers blijkbaar gewend geraakt. Ze zijn het als norm gaan zien.
Maassen toonde zich zowel een aarzelende als vasthoudende interviewer van het type die politici niet weg laat komen met hun mediatraining en ontwijkende antwoorden. Hij had Arib echter vanaf het begin harder aan mogen pakken. Ze zat immers aantoonbaar te liegen.
Het gesprek eindigde in harmonie. Er waren harde woorden gesproken, maar beide gesprekspartners wisten zich te beheersen. Dat pleit voor hun professionalisme. Wat niet wil zeggen dat beide deelnemers aan het gesprek zich altijd professioneel opstelden.
Je vraagt je af waarom de VPRO-redactie Arib had geselecteerd als Zomergast. Uit andere uitingen van Arib in de media was al duidelijk dat ze niet aan zelfinzicht doet en het gesprek over de affaire hermetisch zou afsluiten. Aldus geschiedde. Toch leverde het spannende televisie op.
Arib wist wat er over haar gezegd is. Ze deed als Zomergast net alsof ze van niks wist. Het opstappen van griffier Renate Voss is in 2017 uitgebreid in de publiciteit geweest. Ook vertrok in 2017 Harke Heida, het hoofd constitutioneel proces bij de Kamer, na een conflict met Arib. Daar is niets anoniem aan.
De tactiek van Arib was opzichtig. Telkens als Maassen haar confronteerde met haar leidinggevende kwaliteiten verwees ze als afleiding naar een wijsheid als een koe. Naar de verruwing in de politiek en naar de vierde macht van de ambtenarij. Dat klopt allemaal, maar was niet specifiek voor haar situatie.
De aantijging van Arib richting Vera Bergkamp was vanuit het perspectief van Arib evenmin sjiek als de aantijging aan het adres van Arib volgens Arib zou zijn. Het was een gemiste kans dat Maassen die parellel niet opviel of ter sprake bracht.
Arib is als migrant ver gekomen, dat verdient respect, maar toch bleef het beeld hangen dat zelfkritiek, zelfinzicht, zelfspot en relativering niet aan haar besteed zijn. Als ze het aanwendt is het zichtbaar aangeleerd en gespeeld.
Maar ook dat is slechts een vermoeden dat zich tijdens het kijken en door de voorkennis over Arib vormt. Een recensie is geen harde wetenschap, maar subjectieve meningsvorming die weliswaar ideaal bezien stap voor stap uitgelegd wordt, maar toch nooit meer dan dat wordt.
Zomergasten maken er vaak een toneelstukje van zelfpromotie van. Toevallig waren de eerste twee gasten van dit seizoen 2023 uit ander hout gesneden. Daarom valt des te meer op hoe normaal Arib is en perfect in het format van Zomergasten past. Een format uit 1988 dat ik in een commentaar uit 2017 als achterhaald en niet eigentijds typeerde. De uitzending van Zomergasten met Arib was inhoudelijk en programmatisch een reis naar het verleden.
Laat ik vooropstellen dat ik weinig met Nederlands cabaret heb (dat is eufemistisch uitgedrukt), zoals ik ook niets met dominees heb. Maar nog minder heb ik met recensenten die artikelen over de grenzen aan de vrijheid van meningsuiting schrijven met in de kop het woord fatsoen. Zoals Ivo Nieuwenhuis in Trouw: ‘Moeten witte grappenmakers een stapje terug doen of is fatsoen voor buiten het theater?’ Ik zou zeggen, vooral de recensent die zoiets beweert moet een stapje terug doen.
Nieuwenhuis’ verwijzing naar fatsoen is om verschillende redenen ongelukkig, maar ook verhelderend omdat hij ermee uit de kast komt als een moralist. Naast het feit dat het de meningsuiting inperkt en vrijheid vervangt door burgerlijkheid is het ook eens hoogst subjectief begrip waarvan de interpretatie niet bij voorbaat vaststaat. Goede smaak, fatsoen of goede zeden is niet meer dan een normatieve opvatting van een specifieke sociale klasse waar Nieuwenhuis zich tot vertegenwoordiger van maakt.
Cabaret is amusement en geen kunst. Of kleinkunst. Maar ook amusement moet vrijheid van meningsuiting kennen. De verschijningsvorm van cabaret is eerder ironie dan humor. Het verschil daartussen is dat teksten of liedjes verhuld en ingekleed zijn en de toeschouwer ruimte laat om te betekenis ruim op te vatten. Daarom moet men oppassen met de interpretatie van cabaret. Humor is eenduidiger, rechtstreekser en bijtender.
Nieuwenhuis voedt zijn betoog met voorbeelden uit de identiteitspolitiek. Vanuit de neiging om te oordelen komt hij op voor specifieke sociale groepen. Hij vindt dat ze vanuit een positie van onmacht onrecht worden aangedaan. Dat is een verdedigbaar standpunt, maar zegt toch vooral iets over Nieuwenhuis’ gedachtengang over een situatie die hij schadelijk en ongewenst acht en graag veranderd zou willen zien.
Uiteraard is het aan de politiek en niet aan het cabaret om zo’n situatie te veranderen waarvan Nieuwenhuis meent dat die ongewenst is. Cabaret geeft er commentaar op, maar is geen beleidsmaker en moet daarom ook niet als zodanig beoordeeld worden. Juist door de indirecte, ironische opzet van cabaret in een gedramatiseerde als/dan-situatie onderscheidt ook een politiek aandoend betoog van iemand als Theo Maassen of Hans Teeuwen zich fundamenteel van een politiek betoog dat die dubbelzinnigheid mist.
Nieuwenhuis heeft vooral moeite met humor (dat hij als een andere term voor cabaret hanteert) die niet naar boven, maar naar beneden trapt. Dus niet naar ministers en popsterren, maar naar ‘vrouwen die niet kunnen autorijden en homo’s die zich verwijfd gedragen’, zoals hij het uitlegt. Zo laat Nieuwenhuis zijn oordeel over een gewenste politieke situatie zijn oordeel over de toelaatbaarheid van, en de grenzen aan cabaret bepalen.
Nieuwenhuis stelt voorwaarden aan cabaret waarbij hij het in zijn denkraam inperkt en onmachtig maakt. Zijn betoog dat een ‘essay’ wordt genoemd lijkt veelzijdig, maar is zo regulatief dat het in strijd komt met waar meningsuiting of cabaret voor staat. Namelijk een vorm van vermaak die op een ironische wijze zonder de cabaretier, de macht of de onmacht te sparen doorgaans dubbelzinnig commentaar geeft op de wereld.
Nieuwenhuis stelt terecht dat humor nooit onschuldig is, dat het slachtoffers maakt en dat die slachtoffers niet zelden in de hoek zitten waar ook buiten humor om de zwaarste klappen vallen. Dat laatste kan echter het cabaret niet verweten worden. Hij verwijt cabaretiers die zich richten op degenen die in de samenleving de zwaarste klappen krijgen geen oprechte betrokkenheid bij de samenleving te hebben. Dat is een ongegronde uitspraak die vooral ontspringt aan Nieuwenhuis’ wereldbeeld en opvatting van identiteitspolitiek.
Nieuwenhuis besluit zijn essay met de conclusie dat omwille van de gelijkheid de ‘leden van dominante sociale groepen soms een stapje terug moeten doen’. Dat is een griezelige opvatting die voorbijgaat aan de functie van spot die mede dient als uitlaatklep én signaal voor ongenoegen. Maar wat erger is, ermee vermengt hij zijn politieke denken met een maatschappelijke ontwikkeling. Het realiseren van emancipatie en gelijkstelling van recessieve sociale groepen behoort tot het domein van de politiek en niet tot dat van het cabaret.
Nieuwenhuis draait oorzaak en gevolg om. Hij spant het paard achter de wagen. Hoe potsierlijk zijn mening is blijkt als men dat toepast op andere sectoren, zoals religie, krijgsmacht, industrie of koningshuis. Moeten bisschoppen, generaals, CEO’s of staatshoofden vrijwillig een stapje terug doen omwille van de gelijkheid? Dat zullen ze uit zichzelf niet doen, en daarom is het evenmin proportioneel om dat van het cabaret te eisen.
In een reactie op Nieuwenhuis’ artikel weerspreekt cabaretier Micha Wertheim diens beweringen.
Foto: Schermafbeelding van deel artikel ‘De duistere zijde van humor; Moeten witte grappenmakers een stapje terug doen of is fatsoen voor buiten het theater?’ van Ivo Nieuwenhuis in Trouw, 3 oktober 2020.
De komiek Dieudonné M’Bala M’Bala mag vanavond niet optreden in het Zenith theater van Nantes. Eerst oordeelde een lagere rechter dat een verbod in strijd was met de vrijheid van meningsuiting. Maar de hoogste bestuursrechter de Conseil d’Etat verklaarde in het begin van de avond het besluit van de rechtbank ongeldig. Minister Valls van Binnenlandse Zaken juicht dit besluit toe. Hij heeft zich voor een verbod politiek en publicitair ingezet. Valls vindt de komiek een antisemiet die slachtoffers van de Holocaust beledigt en zo de openbare orde in gevaar brengt. Daarom riep-ie gemeenten op de show ‘Le Mur‘ van Dieudonné te verbieden.
Op 6 januari schreef ik: ‘Het gaat in Frankrijk van kwaad tot erger. Het establishment van links en rechts zet alle middelen in om de komiek Dieudonné te stoppen. Stel je voor dat in Nederland een show van Freek de Jonge, Hans Teeuwen of Theo Maassen wegens discriminatie verboden zou worden door de regering-Rutte. De media zouden te klein zijn. Precies dat gebeurde vandaag in Frankrijk na de aankondiging van minister Valls. De media ontploften. Frankrijk worstelt met zichzelf. Het bestrijdt intolerantie met intolerantie. Dat kan nooit goed eindigen.’
De regering-Hollande strijdt met alle middelen tegen een komiek die daardoor aan kracht wint. En zich met z’n achterban kan profileren. Het is strategisch onverklaarbaar waarom Valls vanwege de openbare orde de shows van Dieudonné wil verbieden en dat niet aan Justitie en de strafwet overlaat. Ook als de komiek een racist of antisemiet is het onverstandig wat de regering-Hollande nu doet. Dieudonné hoeft niet eens langer de arrogantie van de macht aan te tonen met z’n shows die nu verboden zijn. De regering doet dat zelf beter.
Minister van Cultuur Aurélie Filippetti maakte het er nog bonter op door op BFMTV te verklaren dat Dieudonné M’Bala M’Bala niets te maken heeft met cultuur of humor (‘n’a plus rien à voir ni avec la culture, ni avec l’humour‘). Dit is een onnodige uitspraak die een minister niet hoort te maken en alleen maar kleinzielig en intolerant overkomt. En de underdog in de kaart speelt. De episode van Dieudonné en de quenelle komt bovenop een regering-Hollande die de Fransen niet weet te overtuigen, weinig presteert en de economie laat wegzakken. Als de kwestie Dieudonné bedoeld is als afleiding voor die problemen, dan lijkt ook dat mislukt.
Foto: Minister van Binnenlandse Zaken Manuel Valls: ‘We hebben een politiek overwinning geboekt’, 9 januari 2014. Credits: AFP.
Er blijkt afgelopen weken in de Nederlandse media een heuse storm opgestoken te zijn. Over een belangrijk iets. Internetactivist Aaron Swartz die in het nauw gebracht door de Amerikaanse overheid zelfmoord pleegt? Nee. De Franse interventie in Mali? Nee. De oorlog in Syrië? Nee. Waarover dan wel? Theo Maassen. Een cabaretier met Brabantse tongval die agressie speelt en oogst. In de ‘als of‘-wereld van de dramatiek dus.
Cabaret is amusement dat onder het mom van een hogere waarheid op een domineestoon het dagelijkse naar een dramatisch niveau tilt door te shockeren, op scherp te zetten of te ontroeren. Cabaret bestaat bij gratie van ontvankelijkheid in de wederzijdse afspraak tussen publiek en cabaretier. Fransen noemen dat zo aardig ‘Épater la bourgeoisie‘ ofwel indruk maken op de burgerij. Die laat zich graag afzeiken om deel te worden van iets groters dat het vermoedt. Cabaret is kleinkunst voor de kleinburger die egalitair geniet van zelfkastijding.
De mediastorm spitste zich toe op een uitspraak van Maassen over de beveiliging van een politicus als Geert Wilders. Hij zegt daartegen te zijn: ‘Misschien dat mensen dan net effe iets langer nadenken voordat ze iets zeggen.’ Da’s een mening die slecht valt bij rechts en links tot bijval verleidt. Ook wordt Maassen verweten door Nausicaa Marbe dat-ie de islam niet hard durft aan te pakken, maar zich confortabel als pseudo-rebel richt op Wilders als symbool van een voorbij verleden. Theo Maassen symboliseert de ultieme kleinburger.
Kritiek gaat voorbij aan het wezen van de ‘als of‘-wereld van dramatiek. Aan de stilzwijgende afspraak tussen acteur en publiek om binnen theaterconventies een gezellig loopje met de werkelijkheid te nemen. Om effect te resulteren dikt een voorstelling in en verdraait. Juist daarom kan een cabaretier alleen afgemeten worden aan het feit of-ie succesvol zijn schijnwereld dramatiseert, maar niet aan de waarde van politieke uitspraken over de echte wereld. Cabaret is immers geen politiek debat. Nederlands cabaret veinst met licht vermaak onder een loodzware mantel van ongeveinsdheid de realiteit, maar zal er per definitie nooit arriveren.
Foto: Theo Maassen in zijn voorstelling ‘Met alle respect’, 2012. Credits: Hollandse Hoogte / Vincent van den Hoogen.
George Knight 