De Utrechtse advocaat en dichter Hendrik Marsman hield in 1933 kantoor in de Domstraat. Vlak naast de Dom. Hier, naar links 160 stappen van deze plek verwijderd. In mei 1940 verbleef hij in Zuid-Frankrijk toen de Duitsers dat land binnenvielen. Op de vlucht naar Engeland vanuit Bordeaux werd op 21 juni de kleine vrachtboot de Berenice in de vroege ochtend door een Duitse U-Boot getorpedeerd. De echtgenote van Marsman die juist op het dek was overleefde het. De dichter niet. In totaal vonden 39 mensen de dood.
De voorspellende waarde van Marsmans gedicht De Overtocht uit 1926 is treffend en vaak opgemerkt. Het is alsof de dichter naar zijn eigen dood toeleefde. Het gedicht begint zo: ‘De eenzame zwarte boot // vaart in het holst van den nacht // door een duisternis, woest en groot // den dood, den dood tegemoet. \ik lig diep in het kreunende ruim, // koud en beangst en alleen // en ik ween om het heldere land, // dat achter den einder verdween // en ik ween om het duistere land, // dat flauw aan den einder verscheen.‘
Is iedereen die het heldere land verlaat en op weg gaat naar het duistere land een vluchteling? Als het niet in juridische zin is volgens het Vluchtelingenverdrag dan toch in ieder geval in praktische zin? Het doet er niet toe. Marsman zou nu een economische migrant genoemd worden, maar ging met zijn vrouw op de vlucht als vluchteling. Zijn vrienden Edgar du Perron en Menno ter Braak stierven op 14 mei 1940. Ter Braak pleegde zelfmoord en Du Perron stierf door een hartkwaal aan een hartaanval vanwege de opwinding over de Nederlandse capitulatie. Is iemand die kiest voor de dood ook een vluchteling uit het eigen leven?
Er bestaat dus begripsverwarring over wat een vluchteling is. Het is in Europa een politiek begrip geworden. De interpretatie ervan bepaalt iemands levenshouding. Wie de grenzen voor ontheemden af wil sluiten redeneert vooral vanuit het heldere land. Wie de grenzen voor ontheemden open wil stellen redeneert vanuit het duistere land. Het onbekende is vergeleken bij het bekende een stap in het ongewisse. De twee komen niet samen, hoewel in het debat steeds meer grijstinten ontstaan die de twee posities trachten te verbinden.
Maar het politieke debat hoe het moet met een onsje meer of minder is niet waar het de kunstenaar om gaat. Het is te plat. De schijnconstructie van het politieke gelegenheidsargument gaat voorbij aan het vormgeven van een eeuwige waarheid. Want dat is de pretentie van de kunstenaar.
Het is lastig in woorden te vangen waarom iemand het heldere land verlaat. Dat leert de Nieuwsbrief van Galerie Sanaa met de getuigenissen van de kunstenaars die op deze tentoonstelling te zien zijn. Is het wel onder woorden te brengen wat het verschil is met de nostalgie van allen die gewoon levenslang thuis zijn gebleven en hun leven leiden? Die uit zelfbehoud het eigen verleden romantiseren door het sepia te kleuren.
Een verplaatsing in ruimte vraagt vanzelfsprekend tijd. Dat duurt. Maar het omgekeerde geldt voor ieder mens omdat dat het leven zelf is. Verandering in tijd wordt voor allen noodgedwongen verandering in ruimte. Tot in de dood. Soms van de Domstraat tot op de bodem van de Noordzee. Zo groeien ontheemden en thuisblijvers met hun levens naar elkaar toe. En worden de verhalen van vluchtelingen minder uniek.
De vlucht verschilt wel in thematiek. Het biedt een krachtige verhaallijn waaraan al het andere ondergeschikt kan worden gemaakt. Zonder dat het onwaarschijnlijk en saai wordt. Dat werd goed begrepen in Hollywood omdat de vluchteling die op het nippertje aan het onheil ontkomt per definitie spanning biedt. Uiteraard in de geromantiseerde versie van de droomfabriek omdat echte oorlog, genocide, hongersnood of natuurramp die samengaat met pijn, leed, verdriet en ontberingen te schrijnend is. En toch niet invoelbaar. En als het al invoelbaar was niet gebruikt kon worden omdat het het volgen van de verhaallijn in de weg zou zitten.
Het was dus een dramatische kunstvorm als het toneel of de film die de juiste dosering, en de gepaste afstand en ernst wist te vinden om het verteerbaar te maken. De abstractie van de beeldende kunst maakt het voor een niet-dramatische kunst die niet tussentijds kan bijsturen op twee manieren lastig. Het maakt geen gebruik van tijdsverloop en kan er daarom niet op rekenen dat het onderscheid van de vluchteling met de thuisgebleven sterveling gezien wordt. En de zwaarte van het thema maakt de kans dat het loodzwaar wordt levensgroot omdat de afwisseling ontbreekt.
De Overtocht van Marsman gaat niet alleen over het leven dat eindigt in de dood, maar ook om de angst om wat er na de dood komt. Beeldende kunst die u hier ziet onttrekt zich per definitie aan het leven en wint het daarom uiteindelijk van kunstvormen die de tijd voor hun karretje willen spannen. Beeldende kunst heeft het moeilijk, maar reikt ook hoger. Dat is de tegenprestatie. Hoe de verschillende kunstenaars hun afweging maken kunt u hier zien. Dank u voor uw aandacht.
Foto 1: Koopvaardijschip Berenice. Credits kroonvaarders.com.
Foto 2: Schermafbeelding van deel Nieuwsbrief met aankondiging tentoonstelling ‘Moving Realities’ van Galerie Sanaa in Utrecht.
George Knight 
