De titel is intrigerend (vertaald): ‘Staffa’s “famo” en de huishoudster van Heikkilä lopen tijdens een van de wandeldagen in 1914 rond het roggeveld. Ze zingen een hymne; “famo” zingt gewoon “Jezus” en zingt erbij.’
Wat is het voor gebruik om op een wandeldag in Finland een hymne te zingen? Op een andere foto neemt Gabriel Nikander de boerderij van Staffa op de korrel. Met lange sleeën in de voorgrond.
De foto spreekt voor zichzelf. Een man en een vrouw lopen rond het roggeveld en zingen erbij. Er wordt iets afgedwongen. Dat is het terrein van etnografica en folklore. Van gebruiken die zijn verdwenen.
04-Tirailleurs sénégalais. Carte postale recto “La guerre 1914 à Toulouse, nos troupes noires, les Sénégalais, la terreur noire des boches pendant l’ar[r]êt à Toulouse”. Collectie: Bibliothèque nationale de France, Bussy-saint-Georges,3.
Deze ansichtkaart roept vragen op. Zoals de tekst die vertaald zegt: ‘De oorlog van 1914 in Toulouse. 4e serie. Nr. 4. Onze zwarte troepen. De Senegalezen. De Zwarte Terreur ‘van de Moffen’. Tijdens de tussenstop in Toulouse.’
Wat bedoeld de tekst met De Senegalezen. De Zwarte Terreur ‘van de Moffen‘? De tekst lijkt te suggereren dat de Duitsers schrik of angst hebben voor de Senegalezen. Hoe realistisch was in 1914 die uitspraak?
Het is een merkwaardig tafereel daar op dat treinemplacement in Toulouse. De Senegalese militairen zijn ‘tirailleurs‘. Dat wil zeggen koloniale infanterietroepen die onder toezicht van de Fransen stonden. De Franse tekst hierover zegt het nog beeldender: ‘encadrées par des Français‘. Dat zien we op de foto. De Senegalezen worden ingelijst.
De witte Fransman op de foto tussen de Senegalezen is een burger. Wat is zijn rol? Dat is onduidelijk. Is hij een Senegalese consul of een ambtenaar van de Franse spoorwegen?
Hoe dan ook gaan de Senegalese tirailleurs richting front. Naar de loopgraven in Noord-Frankrijk. Met de kennis van nu is dat geen prettig vooruitzicht. Hoe dat met de kennis van toen was is gissen. Wisten de Franse koloniale troepen wat er van hen verwacht werd? Waarschijnlijk niet.
Nog even poseren de Senegalezen fier en trots voor de fotograaf. Voordat ze in de gehaktmolen van de oorlog verdwijnen. Nog iets langer mag de ansichtkaart blijven bestaan die de Fransen van toen wilde laten weten dat de ganse Franse Derde Republiek inclusief koloniën het eigen leger steunde en zich verzette tegen de invallende moffen. De gehate ‘Boches’ die pas vier jaar later de strijd zouden verliezen. Dat is in de realiteit van een oorlog een eeuwigheid verder.
Is het 31 augustus 1939 en staat Europa aan de vooravond van oorlog, zelfs een Derde Wereldoorlog? Nee, het is vandaag 23 februari 2022. Historische vergelijkingen gaan mank. Die bevatten te veel speculatie. Het is evenmin 26 februari 2014, de vooravond van de inname van de Krim door Russische troepen. Ook is het geen Eerste Wereldoorlog toen Duitse, Oostenrijks-Hongaarse en Ottomaanse troepen vochten tegen de Entente. Of de Tweede Wereldoorlog toen Duitsers, Italianen, Japanners, Hongaren, Bulgaren, Roemenen en andere kleine mogendheden vochten tegen de Geallieerden.
Is de Russische president Vladimir Poetin een soort Adolf Hitler die voor krankzinnig en rancuneus wordt uitgemaakt en zijn eigen ondergang bespoedigt?
De geschiedenis zal het leren. Hitler was een korporaal in het Keizerlijke Leger die zich opperbevelhebber waande, maar de ene na de andere slechte militaire beslissing nam die de Duitse generaals moesten slikken. Poetin die in de toenmalige DDR in de Sovjet geheime dienst KGB carrière maakte zou niet zoals hij zelf zegt overste, maar majoor zijn geweest. De laagste rang van hoofdofficier. Het valt te bezien of Poetin generaals als Valeri Gerasimov weet te overrulen. Dan ontmoet de tacticus en amateur-strateeg Poetin de strateeg Gerasimov, zoals de tacticus en amateur-strateeg Hitler de strateeg Walther von Brauchitsch ontmoette.
Herhaalt de geschiedenis zich? Daar lijkt het toch niet op. De omstandigheden in het Europa van 2022 zijn faliekant anders dan in 1914, 1939 of 2014. Leiders maken wel steeds dezelfde fouten. Ze overschatten eigen kracht, onderschatten tegenkracht en beginnen een oorlog uit wrok, zelfoverschatting, verveling of afleiding voor de echte problemen in hun land. Het leed en de pijn herhalen zich. Maar de afloop is altijd anders.
‘Nooit weer‘ zeggen politici, ethici, mensenrechtenactivisten, politicologen en allerlei opinieleiders. Maar ze zijn niet bij machte om dat af te dwingen. Ze hebben geen divisies. De oproep om een oorlog in Europa te vermijden werkt niet als een politieke leider er anders over denkt. Of over voelt. Het is niet anders. De orde verandert periodiek in chaos en wanorde om daarna tot een nieuw evenwicht te komen. De passage doet pijn.
Deze foto uit 1914 van persfotograaf Kees (C.J.) Hofker is niet heel bijzonder. Een doorsnee foto van een doorsnee attractie op een kermis. Hier op een centraal plein in Utrecht.
Maar dat lijkt bij nader inzien toch anders te liggen. Of in elk geval suggereert de titel anders. ‘De moderne lucht-torpedo in volle vaart gekiekt‘ doet vermoeden dat hier iets bijzonders te zien is.
Er is altijd iets geks aan de hand met het begrip ‘modern’ omdat het betrekkelijk is. Het wordt achterhaald door de tijd. Modern is nieuwerwets of hedendaags in de eigen tijd, maar als die tijd meer dan 100 jaar achter ons ligt, dan is het hedendaags van toen nu niet hedendaags meer, maar ouderwets.
Toch is ook dat relatief, want met de ogen van toen kunnen we ons best voorstellen wat er toen modern was aan de lucht-torpedo. Zet het af tegen een houten paard of koets en de lucht-torpedo oogt ook nu nog modern.
Vooral als we ons voorstellen wat er in 1914 en later nog aan torpedo’s zouden ontploffen. In de zeeën van de Eerste Wereldoorlog. Want dat was de eerste moderne oorlog die met moderne middelen werd uitgevochten. Inclusief de torpedo.
Een synoniemenwoordenboek geeft de volgende betekenis voor torpedo: ‘sigaarvormig ontplofbaar projectiel, dat onder water gelanceerd wordt‘. Onderstaande foto toont iets anders, maar het idee is duidelijk. De lucht-torpedo was in 1914 actueel en een kanalisatie én tempering van het wapengekletter dat aan het neutrale Nederland voorbij zou gaan. Dat had Kees Hofker goed gezien. Op een gepacificeerd Utrechts plein dat niet toevallig de naam Vredenburg draagt.
‘Ksenia Konovalova, dochter van de beroemde Krasnojarsk-arts P.N. Konovalov aan het Shira-meer’, 1911. Collectie: Library of Congress.
Deze twee foto’s zijn afkomstig uit een collectie van 423 over ‘het dagelijks leven van de provincie Jenisej, eind negentiende-begin twintigste eeuw’. Dat is een gebied in Midden-Siberië met als belangrijkste plaats Krasnojarsk. De Jenisei is de langste rivier van Siberië, zodat er veel foto’s met schepen en riviergezichten in de collectie zijn.
Het is aardig om je voor te stellen wat in zo’n collectie de meest en minst tijdloze foto’s zijn. Ksenia Konovalova op haar fiets voor de familiedatsja aan het Shira-meer zou zo in een kostuumfilm van kort voor de Eerste Wereldoorlog kunnen stappen. In de verfilming van een verhaal van Anton Tsjechov.
Het gebed in Krasnojarsk viert de overwinning van het Russische leger op de Oostenrijk-Hongaarse troepen die in september 1914 Lemberg verloren. Kerk, vaderland en vorst vormen een eenheid. De Oostenrijkse overmoed om Servië in te willen lijven werd gevolgd door Russische overmoed dat een uitweg naar de Middellandse Zee zocht en weliswaar in Galicië won, maar uiteindelijk door de Duitsers verslagen werd. Niet alleen de enscenering van het gebed, maar het hele idee van kerk, vaderland en vorst doet gedateerd aan. Het zou een scène kunnen zijn uit een verhaal van Isaak Babel. Sepia ruiterij.
‘Gebed in Krasnojarsk over de overwinning van het Russische leger in de Slag om Galicië in augustus – september 1914’ Collectie: Library of Congress.
We zien het met onze eigen ogen, de ontsnappingskunstenaar Harry Houdini zit in dit krat opgesloten. Zo denken we. Of het nou 1914 in New York is of 2020 in Nederland. We vinden het niet erg om bedrogen te worden. We zien in een film toch ook wat er niet is of vullen in een roman lege plekken in? Bedrog komt in vele gedaanten. Door de claims van religie met mensen die over water lopen of water in wijn veranderen. De opzet van dat bedrog is om het een bovenzinnelijk aspect te geven. Of neem een levitatie-artiest als Colin Evans die claimde te kunnen zweven, maar in het donker in de lucht sprong als niemand het zag. Dansende tafels van de spirituele séance, gebedsgenezers, graancirkel-lezers, het is van alle tijden en houdt niet op. We hebben blijkbaar bedrog nodig, want anders zou het allang uitgestorven zijn. Het is zinvol als het verbeelding en begoocheling is, maar slaat door als het georganiseerde flessentrekkerij en oplichterij wordt. Bedrog hoort bij het leven en kan gunstig uitpakken. Maar het kan ook ongunstig uitpakken en tot fraude leiden. Laten we het bedrog koesteren als het de geest verruimt, maar op onze hoede zijn als het de geest inperkt. Akkoord?
Mijn oog blijft haken aan deze foto uit de Eerste Wereldoorlog bij het artikel ‘Musikalisches Säbelrasseln’ op DW. Omdat Nederland buiten de oorlog bleef kende het niet hetzelfde soort muzikaal wapengekletter voor de nationale zaak als de strijdende partijen. Wij moeten het doen met Tollens’ ‘Wien Neêrlands bloed’ (1816) dat begint met ‘Wien Neerlands bloed in d’ aders vloeit/ Van vreemde smetten vrij/ Wiens hart voor land en koning gloeit’. Dat 19de-eeuws nationalisme dat in de 20ste eeuw opgang maakte en in de 21ste eeuw in die vorm voorgoed verouderd is. Wat niet in dezelfde mate voor het gedachtengoed geldt. Helaas. Heldengezang eindigt doorgaans in klaagzang. Daarom is het beter er niet warm voor te draaien. Het brengt altijd ellende.
De foto geeft de alledaagse invulling waar nationalistische liederen en leiders toe oproepen. De muzikanten van het voorste gelederen staan er onscherp op. Ze leiden met hun muziek de oorlog in. De scherpte zit ‘m in de geweren in het midden. De helmen zijn niet de Pickelhauben uit het begin van de oorlog, maar de Stahlhelm die pas in 1916 in massaproductie werd genomen. Het lijkt een straatbeeld in Midden-Europa, zoals in ons historisch besef veel oude straatbeelden Midden-Europees lijken, maar het is waarschijnlijk Midden-Frankrijk. Achter het front bij Verdun? Omdat Elzas-Lotharingen vanaf 1871 Duits gebied was in het niet logisch om te veronderstellen dat daar 43 jaar later nog Franstalige opschriften op winkels staan.
Het doet er niet toe waar het is. Of waar in de vroege oorlogsjaren een andere Duitse militaire Musikkapelle marcheert. Inclusief een christelijk kruis. Onder pittige marsmuziek of hymnen marcheren troepen door een vijandelijk stadje. Opvallend is overigens wel dat op beide foto’s de beweging van rechts naar links gaat, terwijl het in de latere 20ste eeuw code werd om winnaars van links naar rechts te laten bewegen. Waarom blijft ongewis. Ook de cavalerie in de Westerns van John Ford trok op naar rechts en terug naar links. Enfin, Duitsers die vanaf 1914 naar Frankrijk gingen kwamen van rechts en in 1941 naar de Sovjet-Unie van links.
In die eerste oorlogsjaren (1914-16) was de beeldtaal blijkbaar nog niet gecanoniseerd. Dat maakt deze foto’s er eerder boeiender op omdat ze een idee geven dat er iets authentieks en ongepolijst in te ontdekken valt.
‘Sailors at rapid fire gun on Dutch ship “Utrecht”’ zo luidt de titel van deze foto in de collectie van het Library of Congress. Het jaar is 1909. De kruiser ‘Utrecht’ uit de Hollandklasse neemt deel aan de Hudson – Fulton Celebration. Een feest vol vieringen met een Nederlands tintje. De ‘Utrecht’ nam namens Nederland deel aan de vlootschouw ter ere van het jubileum dat het 300 jaar geleden was dat de in dienst van de VOC varende Henry Hudson met de Halve Maan in 1609 de rivier opvoer die later zijn naam kreeg. Ook werd gevierd dat het zo’n 100 jaar geleden was dat in 1807 de Amerikaanse ingenieur Robert Fulton met het stoomschip Clermont over de Hudson voer. Halve Maan en Clermont voeren de vlootschouw aan zoals uit een ansichtkaart blijkt:
De matroos staat er in zijn witte pak ontspannen bij. Met een pijp in de linkerhand en zijn rechterhand losjes aan de trekker. Maar er is geen vijand in zicht. Op dezelfde foto rust rechtsonder een hand op wat zo te zien een uitgeklapte deur is. Militair vertoon als feest en bevestiging van de vriendschapsband tussen landen. Vijf jaar later in 1914 voeren de (oorlogs)schepen in een andere realiteit. De ‘Utrecht’ van het neutrale Nederland maakte het niet meer mee. De in 1898 in de vaart genomen ‘Utrecht’ was in 1913 alweer uit dienst genomen.
Er is veel veranderd in iets meer dan 100 jaar. Zie de bovenste foto van een Amerikaans voetbalteam van vrouwen in de jaren 1910-1915. De matrones rechts met lange rok lijken de begeleiders en de jongere vrouwen links met een soort ballonrok de speelsters. Hun aankleding doet sterk lijken op het pak van Zwarte Piet zoals dat tot voor kort algemeen aanvaard werd. Inclusief baret. Maar het betreft hier het team van Blauw Wit. Je kunt je nauwelijks voorstellen dat de speelsters rennen, laat staan zich aan een sliding durven wagen. Bij de onderste foto uit 1914 van een stelletje Engelse voetballers is dat beter voorstelbaar. Ze dragen gewoon een korte broek. ‘Na de wedstrijd, de vreugde der overwinning’ zegt het bijschrift. Daar weten we alles van.
Foto 2: ‘Sport. Damesvoetbal. Voetbalwedstrijd door dames georganiseerd door het Steunfonds voor Varieté-artiesten, die door duizenden werd bijgewoond, Stadion Tottenham Hotspurs, Londen, Engeland 1914. Foto: Na de wedstrijd, de vreugde der overwinning.’ 1914. Collectie / Archief Het Leven (LEVEN 022).
We kunnen het leed van anderen nauwelijks bevatten. Hoe verder het van ons bed is, hoe minder. Migranten die verdrinken op gammele bootjes in de Middellandse Zee vinden we verschrikkelijk, maar bevatten we het echt? Pas als het dichtbij komt in onze straat, onze stad of ons land beginnen we het te begrijpen. Om ons er met z’n allen druk over te maken. Uit m’n familiegeschiedenis ken ik de vluchtelingen die in 1914 naar Zeeland vluchtten voor het geweld van de Duitse troepen. Sommige Belgen vestigden zich na die oorlog in mijn geboorteplaats en hielden zo de herinnering levend. Daar moet ik aan denken toen ik in de collectie van de Library of Congress een zondagsbijlage van The New York Times van 1 november 1914 tegenkwam. Met vluchtelingenstromen die zich uit Antwerpen of Gent naar de Nederlandse grens bewegen. Ze wandelen zo mijn historisch geheugen binnen. En daarom raakt het me zo. Meer dan veel hedendaags leed. Is dat vreemd?
Foto: Pagina uit The New York Times van 1 november 1914.
George Knight 