Wat een idyllisch beeld van een groep Russische krijgsgevangenen in 1915. Is dit propaganda van de fotodienst van het toenmalige Oostenrijks-Hongaarse leger of ging het er toen werkelijk zo aan toe? Is de code van de oorlogvoering veranderd en sinds die tijd verhard?
Locatie van dit tafereel is het toenmalige Hongaarse Munkács, dat nu in West-Oekraïne ligt. Tussen 1995 en nu maakte het deel uit van Tsjecho-Slowakije, Hongarije, de Sovjet-Unie en sinds 1991 Oekraïne. Nu heet het Moekatsjevo in de provincie Transkarpatië.
Zouden van Russische krijgsgevangenen die gevangen zijn genomen in de Russisch-Oekraïense oorlog (2014 – …) meer dan 100 jaar later door de fotodienst van het Oekraïense leger net zulke idyllische plaatsjes worden gemaakt? Het lijkt onwaarschijnlijk. Toch waren de verschrikkingen er toen niet minder om.
Laten we het maar op promotie van de eigen menselijkheid van het Oostenrijks-Hongaarse leger houden. Is dat het verschil, dat in de huidige oorlog niet eens de schijn van menselijkheid wordt opgehouden door de strijdende partijen? Dat zou kunnen. De geschiedenis zal het leren.
Iedereen heeft voorkeuren. Ik ben gespitst op beeldmateriaal dat het creatieve proces van een beeldend kunstenaar laat zien. We kennen de cinematografische voorbeelden: Picasso door Henri-Georges Clouzot, Karel Appel door Jan Vrijman, Sarkis door Sarkis. En er is veel meer dan dat. Het is romantische onzin om te beweren dat met een beeldverslag een mysterie wordt onthuld. Of juist opgetrokken met zweverige orakeltaal.
Een kunstenaar is geen spirituele priester op het altaar van de hoge kunst, maar eenvoudigweg een professional die een vak beoefent. Vaak hardwerkend en gedreven tot op het bot. Een kunstwerk kan niet verklaard worden en hoeft ook niet verklaard te worden. Analyses en recensies over het werk van kunstenaars zeggen in de gunstigste gevallen vooral iets over de subjectiviteit van de beschouwer die iets wil vertellen over het hoofd van de kunstenaar heen. Vaak aardig om te lezen, maar doorgaans nutteloos voor nader begrip van de kunstenaar. Dat is niet te vangen.
Uitlegkunde of hermeneutiek is asymptotisch. Het benadert het begrip, maar valt er per definitie nooit mee samen. De poging ertoe is het maximale streven. Uitlegkunde is geen wiskunde en evenmin theologie. Dus geen meten van, achter en tussen de regels. Uitlegkunde is het vatten in woorden van het zien in het besef dat dit een bezigheid is die hoe dan ook het doel zal missen. Uitlegkunde is daarom evengoed het afzien van het zoeken naar betekenis.
De Amerikaanse Anna Upjohn werkte jarenlang voor het Rode Kruis als illustrator. Ze tekent een jongetje dat buiten beeld rechts naast de man op de foto zit. Of we mogen aannemen dat het jongetje daar zit. Naast een man die zijn grootvader kan zijn in een Servisch of Grieks dorp. In de Servische campagne van 1915 werd Servië vermorzeld. Het stond aan de kant van de Entente, met onder meer Frankrijk, Groot-Brittannië en het Russische keizerrijk. Het leed van leger en bevolking was immens. Verzachten van leed is de harde kern van het Rode Kruis.
Uitleg van een voorstelling is besmettelijk. Het is beter om te stoppen om mezelf niet al te zeer tegen te spreken.
Mijn oog blijft haken aan deze foto uit de Eerste Wereldoorlog bij het artikel ‘Musikalisches Säbelrasseln’ op DW. Omdat Nederland buiten de oorlog bleef kende het niet hetzelfde soort muzikaal wapengekletter voor de nationale zaak als de strijdende partijen. Wij moeten het doen met Tollens’ ‘Wien Neêrlands bloed’ (1816) dat begint met ‘Wien Neerlands bloed in d’ aders vloeit/ Van vreemde smetten vrij/ Wiens hart voor land en koning gloeit’. Dat 19de-eeuws nationalisme dat in de 20ste eeuw opgang maakte en in de 21ste eeuw in die vorm voorgoed verouderd is. Wat niet in dezelfde mate voor het gedachtengoed geldt. Helaas. Heldengezang eindigt doorgaans in klaagzang. Daarom is het beter er niet warm voor te draaien. Het brengt altijd ellende.
De foto geeft de alledaagse invulling waar nationalistische liederen en leiders toe oproepen. De muzikanten van het voorste gelederen staan er onscherp op. Ze leiden met hun muziek de oorlog in. De scherpte zit ‘m in de geweren in het midden. De helmen zijn niet de Pickelhauben uit het begin van de oorlog, maar de Stahlhelm die pas in 1916 in massaproductie werd genomen. Het lijkt een straatbeeld in Midden-Europa, zoals in ons historisch besef veel oude straatbeelden Midden-Europees lijken, maar het is waarschijnlijk Midden-Frankrijk. Achter het front bij Verdun? Omdat Elzas-Lotharingen vanaf 1871 Duits gebied was in het niet logisch om te veronderstellen dat daar 43 jaar later nog Franstalige opschriften op winkels staan.
Het doet er niet toe waar het is. Of waar in de vroege oorlogsjaren een andere Duitse militaire Musikkapelle marcheert. Inclusief een christelijk kruis. Onder pittige marsmuziek of hymnen marcheren troepen door een vijandelijk stadje. Opvallend is overigens wel dat op beide foto’s de beweging van rechts naar links gaat, terwijl het in de latere 20ste eeuw code werd om winnaars van links naar rechts te laten bewegen. Waarom blijft ongewis. Ook de cavalerie in de Westerns van John Ford trok op naar rechts en terug naar links. Enfin, Duitsers die vanaf 1914 naar Frankrijk gingen kwamen van rechts en in 1941 naar de Sovjet-Unie van links.
In die eerste oorlogsjaren (1914-16) was de beeldtaal blijkbaar nog niet gecanoniseerd. Dat maakt deze foto’s er eerder boeiender op omdat ze een idee geven dat er iets authentieks en ongepolijst in te ontdekken valt.
Zomaar een oude ansichtkaart van de haven van van Terneuzen. Het is 1915, zo zegt een beschrijving. Is het echt? Op de achtergrond is de Westerschelde te zien, links richting Vlissingen, rechts richting Antwerpen. Het vrachtschip ligt met de kop in de richting van het Kanaal van Gent naar Terneuzen. Voor de sluis. Naar België dat in een oorlog is gewikkeld? Dit is een grensgebied, hoewel daar niets van valt te merken. Is het niet 1913?
Nou, niet zomaar een oude ansichtkaart, want ik woonde vanaf mijn 9de jaar rechts om de hoek. Aan de Scheldekade. Nu hangt in mijn woonkamer een foto van een oud-familielid uit dezelfde periode (1900? 1910?) met bijna hetzelfde perspectief. Eveneens met een stoomboot, maar ook met twee grote zeilschepen erachter.
Die oude foto’s zijn meren van herinnering, zoals Rudy Kousbroek het noemde, maar niet voor mij. Want in 1915 was ik nog niet geboren. Het zijn eerder herinneringen van de zee waaruit ik pak wat ik kan gebruiken. Zo’n foto verbergt archeologische lagen die er door de jaren heen op worden geplakt. Wie weet dat waar de man met de emmer loopt 50 jaar later een wit friteskraam stond? En dat de veerboot -‘de provinciale boot’- jarenlang in de haven aanmeerde? Vaart de voorloper van de veerboot die ik kende niet juist de haven in?
Er is veel veranderd in iets meer dan 100 jaar. Zie de bovenste foto van een Amerikaans voetbalteam van vrouwen in de jaren 1910-1915. De matrones rechts met lange rok lijken de begeleiders en de jongere vrouwen links met een soort ballonrok de speelsters. Hun aankleding doet sterk lijken op het pak van Zwarte Piet zoals dat tot voor kort algemeen aanvaard werd. Inclusief baret. Maar het betreft hier het team van Blauw Wit. Je kunt je nauwelijks voorstellen dat de speelsters rennen, laat staan zich aan een sliding durven wagen. Bij de onderste foto uit 1914 van een stelletje Engelse voetballers is dat beter voorstelbaar. Ze dragen gewoon een korte broek. ‘Na de wedstrijd, de vreugde der overwinning’ zegt het bijschrift. Daar weten we alles van.
Foto 2: ‘Sport. Damesvoetbal. Voetbalwedstrijd door dames georganiseerd door het Steunfonds voor Varieté-artiesten, die door duizenden werd bijgewoond, Stadion Tottenham Hotspurs, Londen, Engeland 1914. Foto: Na de wedstrijd, de vreugde der overwinning.’ 1914. Collectie / Archief Het Leven (LEVEN 022).
Update 15 mei 2016: Oekraïne heeft het Eurovisie Songfestival 2016 gewonnen met een politiek getinte song.
Oekraïne stuurt Jamala, artiestennaam van Susana Jamaladinova naar het Eurovisie Songfestival in Stockholm met het lied ‘1944’ over de deportatie van Krim-Tataren door de Sovjet-Unie. Ze won de nationale competitie door de publieksstem. De tekst is in het Engels en Krim-Tataars, een Turkse taal. De song bevestigt de trend van het politieke lied als subgenre met verwijzingen naar de eigen geschiedenis. Zo kwam voor Armenië de gelegenheidsgroep Genealogy in 2015 met het lied ‘Face the Shadow’ over de Armeense genocide in 1915.
Turkije dat de Armeense genocide ontkent had weinig mogelijkheden om dat te verhinderen doordat het onder druk van de islamitische regering van president Erdogan zich afkeert van Europa en sinds 2012 niet meer meedoet aan het Eurovisie Songfestival. Maar met de Russische Federatie dat wel meedoet is het dit jaar anders. In de Duma gaan stemmen op om de organisatie te verzoeken Jamala te verhinderen deel te nemen omdat het erop gericht zou zijn de Russische Federatie ‘te steken’. In een bericht doet Ukraine Today verslag.
De regels van het Eurovisie Songfestival zeggen in 1.2.2 (h) ‘No lyrics, speeches, gestures of a political or similar nature shall be permitted during the ESC. (..). No messages promoting any organization, institution, political cause or other, company, brand, products or services shall be allowed in the Shows and within any official ESC premises (..). A breach of this rule may result in disqualification.’ De officiële presentatie van ‘1944’ door Jamala op het You-Tube kanaal van de Eurovisison Song Context zoals deze uitgevoerd zal worden in Stockholm mist de verwijzingen uit bovenstaande video naar de deportaties en het optreden van de Sovjet-autoriteiten. Het bevat eerder een humanistische, dan een politieke boodschap. Daarom valt niet in te zien dat een verbod op verzoek van de Duma kans maakt omdat er formeel geen regels overtreden worden.
De subtext van de video is explicieter en heeft een politieke boodschap. Maar omdat de video formeel niets met de officiële presentatie van Jamala te maken heeft kan de zangeres noch de Oekraïense delegatie daarop afgerekend worden. De video is een montage van de audio track van ‘1944’ met fragmenten uit de film Haytarma (‘Хайтарма’) van Viktor Borisov uit 2013 over de deportatie van de Krim-Tataren door de Sovjets in het dorp Alupka op 18 mei 1944. Zie hier de volledige film op YouTube. Met na 51’’ de video-fragmenten.
When strangers are coming… They come to your house, They kill you all and say, We’re not guilty not guilty.
Where is your mind? Humanity cries. You think you are gods. But everyone dies. Don’t swallow my soul. Our souls
Yaşlığıma toyalmadım Men bu yerde yaşalmadım Yaşlığıma toyalmadım Men bu yerde yaşalmadım
We could build a future Where people are free to live and love. The happiest time.
Where is your heart? Humanity rise. You think you are gods But everyone dies. Don’t swallow my soul. Our souls
Yaşlığıma toyalmadım Men bu yerde yaşalmadım Yaşlığıma toyalmadım Men bu yerde yaşalmadım
Foto: Still uit film film Haytarma(2013)van Viktor Borisov.
Vanavond is de eerste halve finale van het Eurovisiesongfestival. Deze keer in Wenen. Armenië doet mee met de gelegenheidsformatie Genealogydie bestaat uit vier zangeressen en twee zangers. Ze zingen het nummer ‘Face The Shadow’ met muziek van Armen Martirosyan and tekst van Inna Mkrtchyan dat ze zelf een ‘krachtig volkslied over vrede, eenheid en liefde’ noemen. Onmiskenbaar gaat het over de genocide van 1915. De lege stoelen symboliseren de dood. Van de 14 familieleden blijft niemand over. De suggestie is dat ze vermoord zijn. Turkije dat de Armeense genocide ontkent heeft weinig mogelijkheden om te interveniëren doordat het onder druk van de islamitische regering van president Erdogan zich afkeert van Europa en sinds 2012 niet meer meedoet aan het Eurovisiesongfestival. Nationale identiteit en geschiedenisglitter als voer voor stilisten.
Foto: Licht bijgesneden schermafbeelding van still uit de Armeense bijdrage van het Eurovisiesongfestival 2015: ‘Face The Shadow‘ van Genealogy.
De Franse senaat heeft een wet aangenomen die de ontkenning van de Armeense genocide van 1915 strafbaar stelt. Turkije toont haar ongenoegen en waarschuwt president Sarkozy de wet niet te tekenen. Deze kwestie zet de relatie tussen Turkije en de EU verder onder druk. Die toch al was verslechterd omdat veel Europeanen de Turken er niet bij willen en de Turken op hun beurt ook steeds minder warm lopen voor Europa. De Britten die altijd de EU willen verwateren zijn binnen de EU nog de grootste voorstanders van Turkse toetreding.
Het Turkse model van islamdemocratie krijgt steeds meer kritiek. Premier Recep Erdoğan regeert met een meerderheid en laat zich nergens iets aan gelegen liggen. Hij vermoedt complotten van een diepe macht vanuit het leger en laat officieren gevangen zetten, maar het komt niet tot tot rechtszaken. Nergens zitten zoveel journalisten in de cel. De opening naar Syrië is mislukt. Erdoğan speelt het minder hard dan het lijkt en breekt niet met Israël en de VS. Hij houdt alle opties open. Maar zijn imago is sleets geworden in het Westen.
De Armeense genocide is een feit onder historici. In Turkije is het bij wet verboden om het als een door het Ottomaanse bewind geplande massamoord te benoemen. Nu doet zich het opvallende feit voor dat het in Frankrijk bij wet verboden wordt om het geen en in Turkije om het wel een genocide te noemen. Da’s allebei ongewenst. Want de historische waarheid laat zich niet in wetten dwingen. Inzichten die veranderen kunnen niet gefixeerd worden. Daarom zijn beide wetten bevoogdend omdat ze het denken willen sturen.
De Turkse machthebbers spelen nu gekwetste trots. Daar hebben ze voldoende van. De hervormingen die Turkije op onderdelen nog moet doorvoeren om tot de EU toe te treden raken verder uit beeld. Erdoğan kiest niet voor het nieuwe Turkije. Politici proberen de geschiedenis in hun partijprogramma te dwingen. Da’s een onmogelijke missie. Ze proberen een tijd te winnen die voorgoed verloren is gegaan en sluiten het heden af.
In de Turkse film Once Upon a Time in Anatolia (2011) van Nuri Bilge Ceylan zijn een officier van justitie, een politiechef, een dokter, een sergeant van de gendarmerie plus ondersteunend personeel met de vermeende moordenaar op zoek naar de plek waar een lichaam begraven is. De verhoudingen zijn strikt formeel, maar daaronder kookt het. Als de grens tussen formeel en informeel weer eens wordt overtreden merkt iemand op ‘zo komen we nooit bij de EU’. Da’s het gevaar voor Turkije. Dat de informele macht aan kracht wint.
George Knight 