Chris Keulemans lijdt aan doemdenkerij in zijn antwoord aan Hans den Hartog Jager over ethiek in de kunst

Otto Dix, Sturmtruppe geht unter Gas vor, 1924 © DACS 2017. Image: Otto Dix Stiftung.

Chris Keulemans geeft in NRC in een opinie-artikel van 28 februari 2024 antwoord op een NRC-column van 21 februari 2024 van Hans den Hartog Jager. Het gaat over ethiek in musea en de beeldende kunst. Den Hartog Jager meent dat te veel ethiek ten koste van de kunst gaat en dat het morele kompas willekeurig staat afgesteld. Dat ben ik met hem eens. 

Schermafbeelding van deel opinie-artikel ‘Dat ethische normen in de kunst belangrijker zijn geworden, is omdat de wereld in brand staat‘ van Chris Keulemans in NRC, 28 februari 2024.

De polemiek gaat over maatvoering. Dus het vinden van het juist evenwicht tussen kunst en ethiek. Niemand beweert dat de kunstwereld niet maatschappelijk betrokken moet zijn en geen normen heeft. De kunstwereld is maatschappelijk betrokken. Keulemans wil de grens van die betrokkenheid oprekken ten gunste van de ethiek. Hij wil dat kunstinstellingen ‘zelf in actie komen‘ in plaats van actievoerders. Keulemans politiseert daarmee de kunsten. Den Hartog Jager is daar terughoudend in.

Met de opstelling van Keulemans ben ik het oneens omdat hij te veel vraagt van de kunsten en ze ondergeschikt maakt aan politieke doelen. Zijn onderbouwing oogt willekeurig en zijn toon pamflettistisch.

Dat begint al met de alarmerende kop dat ethische normen in de kunst belangrijker zijn geworden omdat de wereld in brand staat. Onduidelijk is of de eindredactie daar alleen voor verantwoordelijk is. Keulemans zegt: ‘We leven in een tijd van het ongerijmde‘. Neem me niet kwalijk dat ik het zeg, maar dat is een combinatie van ahistorische kletskoek en doemdenkend alarmisme.

Schermafbeelding van deel opinie-artikel ‘Dat ethische normen in de kunst belangrijker zijn geworden, is omdat de wereld in brand staat‘ van Chris Keulemans in NRC, 28 februari 2024.

Het is een overschatting van de eigen tijd. Op die overschatting bouwt Keulemans zijn betoog. Het perspectief van Keulemans is te smal. Het lijkt alsof hij overspoeld wordt door vooruitzichten en in paniek raakt. De wereld staat nu echter niet meer in brand dan in 1942 (WO II), 1952 (Korea-oorlog) of 1962 (Cuba-crisis). De wereld staat altijd in brand. 

Wie nog verder teruggaat in de tijd ziet nog meer brand en rauwere conflicten, zoals de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) waar bijna alle Europese mogendheden bij betrokken waren. Regionale oorlogen, langlopende conflicten tussen landen (Korea, Palestina, Congo, Soedan) of oorlogen tussen blokken van landen zijn van alle tijden.

Uiteraard is het verschil dat de wapens dodelijker zijn geworden en massaal slachtoffers maken door de industrialisering van de wapenindustrie. Maar gespiesd worden op een speer was evenmin prettig. Een groter verschil is de klimaatcrisis door de opwarming van de aarde. Dat is nieuw en vraagt om maatregelen die te langzaam op gang komen omdat beleidsmakers urgentie of moed missen om ze door te voeren. Een draai is evenwel nog steeds mogelijk.

De wereld is altijd In verandering. Het is het intrappen van een open deur als Keulemans zegt dat de wereld in verandering is en de kunstwereld zich daar rekenschap van moet geven. De kunstwereld geeft zich daar altijd rekenschap van. Nogmaals, het is alleen de vraag in welke mate dat gebeurt. De kunsten lopen per definitie achter op de werkelijkheid omdat reflectie tijd kost.

Een meer principieel aspect is in hoeverre kunst zichzelf kan zijn. Sommigen noemen dat autonomie. Den Hartog Jager verdedigt in grote lijnen de ongebondenheid van de kunst en Keulemans is daar rekkelijker in. Maar hij lijkt daar zo rekkelijk in te zijn dat de kunsten met activisme samenvallen en de kunst een nieuwe functie toegewezen krijgt. Namelijk fungeren als bijwagen van de politiek. Daarin verdwijnt de kunst. Het is uiteindelijk toch de politiek die de planeetvernietigers te lijf moet gaan.

Een vergelijking met de journalistiek maakt inzichtelijk dat Keulemans’ standpunt onhoudbaar is. Journalistiek reflecteert op de samenleving met als doel om verslag te doen zonder stelling te nemen. Wat niet betekent dat journalistiek niet maatschappelijk betrokken kan zijn.

Hetzelfde geldt voor de kunsten. Kunsten reflecteren op de samenleving in vrijheid en zonder dwang om onontkoombaar een politiek programma met ethische normen te moeten volgen. Kunsten moeten juist ook daar haaks op kunnen staan. Anders houden ze op kunst te zijn. Met dat aspect houdt Keulemans in zijn antwoord te weinig rekening.

Tentoonstelling bij Park Tilburg roept vraag op hoe goed het met ons gaat. Of hoe slecht

Vandaag opende in Park Tilburg de tentoonstelling ‘THE TIMES THEY ARE A-CHANGIN’. Een titel die de jaren ’60 echoot. De aanname die de toelichting geeft is niet mals: ‘Het westen verkeert momenteel in een morele crisis. Na de schulden- en bankencrisis is er nu sprake van een vluchtelingencrisis die Europa op zijn grondvesten doet schudden. (..) In dit ‘selfie’-tijdperk maakt solidariteit plaats voor ‘eigen volk eerst’.’ Aardig is dat in een video van Martin & Inge Riebeek de filosoof Ralf Bodelier het omgekeerde beweert. Hij relativeert de crisis en komt tot een tegenovergestelde conclusie als de samenstellers Rob Moonen en Rebecca Nelemans. Het is in de wereld nog nooit zo goed gegaan. Hij toont dat met voorbeelden overtuigend aan. Een historische blik op de eigen tijd relativeert hedendaags onheil. En het doemdenken dat sommigen overspoelt.

De tentoonstelling doet een poging om iets over de eigen tijd te zeggen en is daarom alleen al de moeite waard. Want zo vaak gebeurt dat niet in de beeldende kunst. Musea nemen doorgaans afstand tot de actualiteit en wagen zich niet aan de eigen tijd. Op de koop toe dat ze hiermee irrelevant worden als vinger aan de pols van wat nu leeft. Dus zelfs als men het met de conclusie van de samenstellers hartgrondig oneens is wacht een belangwekkende tentoonstelling. Peter Koole verrast met bovenstaand schilderij ‘JOURNALISM (Novaya gazeta)‘ uit 2014. Over de Russische krant Novaya Gazeta die Nederland om vergeving vroeg voor de Russische betrokkenheid bij het neerhalen van de MH17. Een ander aandachtsgebied van Koole is Srebrenica. Het is moeilijk inpasbare kunst die zich uitspreekt. De tentoonstelling is nog te zien tot en met 26 juni 2016.

Foto: Peter Koole, JOURNALISM (Novaya gazeta)‘ uit 2014; 220 x 200 cm, acryl/canvas.

Olaf van Boetzelaer toont zich redelijk van inhoud, maar onbezonnen van vorm over de vluchtelingencrisis

In een opinieartikel voor het Katholiek Nieuwsblad trekt Olaf baron van Boetzelaer fel van leer over wat hij ziet als blunderende Europese staatslieden in het aanpakken van de vluchtelingencrisis. Volgens hem is de EU voor de test gezakt. Hij is oprichter van het Civilistisch Appèl dat zegt te opteren voor meer civilisme en stelt zich voor als ‘lid van de Commissie Buitenland van het CDA Zuid-Holland’. De commissie staat open voor iedereen.

Wat Van Boetzelaer concludeert over wat moet gebeuren om de vluchtelingencrisis in goede banen te leiden wijkt weinig af van wat leiders van de middenpartijen zeggen: ‘beperking instroom, terugkeerbeleid en steun aan opvang in de regio’, dus regulering en regie nemen door de EU-lidstaten. Maar de manier waarop hij het zegt is opmerkelijk en liegt er niet om. Het verraadt zijn visie op de waarden van het Avondland (Europa).

Enkele citaten: ‘Want we weten dat bepaalde minderheidsgroepen: Marokkanen, Antillianen, Somaliërs, Eritreeërs, zelfs tot in de derde generatie alle ongunstige statistieken aanvoeren: criminaliteit, werkloosheid, medische overconsumptie, leerachterstanden.’ En: ‘De overgrote meerderheid behoort tot de soennitische islam en brengt de daarbij behorende geestelijke bagage mee. Nu weten we (..) dat die intolerant is tegenover andersgelovigen, vrouwen gelijke rechten ontzegt en ook geweld niet schuwt om zijn dominantie te bevestigen. Daarom is het volstrekt normaal de islamisering van het oudsher christelijke Avondland met grote zorg te observeren en deze niet in de hand te werken.‘

Er zijn nog weinigen die de aanpak van de EU-leiders van de vluchtelingencrisis in 2015 en de voorbereiding erop in voorafgaande jaren waarderen. Europese leiders als Jean-Claude Juncker geven toe dat ze er een puinzooi van gemaakt hebben. Kanselier Merkel keert terug op haar schreden om geen grenzen te stellen aan de instroom. Nu ze in eigen land politieke tegenwind heeft probeert ze de last weer te herverdelen. Maar er zijn vele soorten kritiek mogelijk. Islamisering van Europa is ongewenst, maar kerstening eveneens. Iemand als Olaf van Boetzelaer positioneert de door hem gemunte derde weg van het civilisme –tussen  liberaal individualisme en het communitarisme– dan wel handig als een stroming die voor velen met uiteenlopende achtergronden aanvaardbaar is, maar zijn uitingen wijzen op een wereldbeeld dat daar akelig haaks op staat.

Foto: Krantenlezers verdiepen zich in het proces van Nürnberg, oktober 1945.