Jan van de Pavert blijft bij de tijd: meer Marokkanen!

Jan van de Pavert is een beeldend kunstenaar naar m’n hart. Eigenlijk ook een historicus. Een peinzer met een bezonken oordeel dat aangevuld wordt met de fonkeling van de kunstenaar. Als toeschouwer van z’n eigen leven. Kritisch waar kritiek past. Op de splitsing van kunst, politiek en maatschappijkritiek die wegloopt naar de illusie van een betere wereld. Dol op de oude Soviet-Unie toen idealen nog overeind stonden, maar al onheilspellend kantelden. Tatlin, Lissitzky, Majakovsky, Meyerhold of Rodtsjenko bewerkten emotie en geest. Jan neemt in rust het initiatief. Kunstenaars die in de gaten worden gehouden door de overheid worden dan kunstenaars die de overheid in de gaten houden. Viseren. Zo betaamt het. Minder ambitie is nutteloos.

Vandaag worden de scherven van Geert Wilders opgeveegd. Marokkaanse meisjes lieten zich toch al niet intimideren. In het hoofd en met de handen van Jan van de Pavert die het vlugschrift van de tijd formaliseert. 

Foto 1: Jan van de Pavert, Wilders aan scherven.

Foto 2: Jan van de Pavert, voorstudie Marokkaanse meisjes.

Advertentie

Kritiek op EU komt van links en rechts. Populisme als spookbeeld

Hoogleraar rechtsfilosofie Paolo Becchi meent in een artikel op het blog van Beppe Grillo dat ‘populisme‘ niet bestaat, maar ‘populisten‘ wel. Populisten zijn zo divers van snit dat ze niet over een kam zijn te scheren. Ze kunnen links of rechts, progressief of reactionair zijn. Wat is immers de overeenkomst tussen Hugo Chávez en Geert Wilders, de Roemeense IJzeren Garde en Mahatma Gandhi, Vladimir Lenin en de Duitse nazi’s?

Becchi ziet in het oproepen van angst voor het populisme een reactie uit eigenbelang van de zittende macht. De EU is volgens hem een project van de economisch-financiële oligarchie dat werkt als een politieke dictatuur. De ‘traditionele’ partijen die gebundeld zijn in onder meer een sociaal-democratische, christen-democratische en liberale fractie verdelen in dienst van die oligarchie met elkaar de macht en proberen buitenstaanders die dat systeem willen wijzigen te brandmerken als vertegenwoordigers van het populisme.

De beweging M5S van Beppe Grillo wil binnen Europa een debat aanzwengelen dat Europa teruggeeft aan de burger. Da’s volgens Becchi waar de bestaande machten bang voor zijn. Met ‘populisme‘ heeft dat volgens hem niks te maken. Het is een gewoon standpunt dat afwijkt van het bestaande. Het spookbeeld van ‘populisme‘ wordt uitsluitend opgeroepen om die oligarchie van economische belangen van grootbedrijven en banken te beschermen. Het zal niet verwonderen dat Paolo Becchi tegen verdere federalisering van de EU is.

In Nederland was er afgelopen week het VVD-kamerlid Mark Verheijen die de Belgische Euroliberaal Guy Verhofstadt een groter gevaar voor Europa vond dan de Franse nationaliste Marine Le Pen. Verheijen moest z’n woorden inslikken. Dezelfde Marine Le Pen bezocht in Den Haag Geert Wilders op zoek naar consensus om te komen tot een eurosceptische fractie in het Europarlement. Marine Le Pen wil trouwens samenwerken met Beppe Grillo en Wilders met Liga Norte. Wat aangeeft dat er grote verschillen tussen de populisten bestaan.

Columnist Bart Wagendorp reduceert de kritiek op het functioneren van de EU tot het patriottisme van rechts-nationalistische partijen. Da’s te simpel. Hiermee vergeet-ie de Groenen, de Linksliberalen, de Anonymisten en Grillisten die niet minder fel tegen de huidige EU zijn die de burger steeds minder ziet staan en de economische belangen van de elites steeds meer dient. Kritiek komt van beide flanken. De discussie moet erover gaan of het gewenst is of de verzorgingsstaat vanwege ‘rationalisaties’ afgebroken wordt en de burgerrechten worden ingeperkt. Vraag is of de linkse en rechtse eurofoben de EU willen opblazen of willen hervormen. Da’s het verschil om ze wel of niet te steunen. Het geëmmer over populisme is een afleiding.

Foto: Affiche Europa Circus met dodensprong  van artiest Le Météore. 1962.

HollandBizzRussia buzzt lariekoek over kunst en sluit de ogen

Het internet kan een schat, een rijkdom aan gedachten en informatie zijn. De inschatting van de waarde maakt het verschil. Vaak is het ook een opeenstapeling van lariekoek. Soms uit dommigheid, soms uit berekening. Neem nou het volgende citaat op ‘HollandBizRussia; Nederlandse en Russische Zaken‘. Deze site profileert zich niet onbescheiden als ‘dé informatieve portal (..) voor zakendoen tussen Nederland, Rusland en het GOS‘. Is zo’n citaat nou gewoon dom, berekenend dom, gemakzuchtig dom of wellicht ontzettend slim?

‘(..) Na de revolutie van 1917 dienden kunstuitingen te voldoen aan het socialistische ideaal, ofwel ‘de concrete voorstelling van de werkelijkheid in haar revolutionaire ontwikkeling in de geest van het Socialisme. (..) Vluchten of blijven. Verschillende kunstenaars vluchtten naar het Westen, zoals Chagall, Kandinski, Stravinski en Nabokov. Sommigen van hen, waaronder Maxim Gorki en Sergei Prokofjev, keerden na verloop van tijd terug naar de Sovjet-Unie. Anderen bleven in de Sovjet-Unie en pasten zich aan, zoals Sjostakovitsj, Pasternak, Sjolochov en Boelgakov. In het huidige Rusland lijken kunstenaars meer vrijheden te hebben, maar ze worden nog steeds in de gaten gehouden door de overheid.’

Lariekoek. De tekst gaat voorbij aan het constructivisme van rond 1920  dat vrij baan gaf aan niet-traditionele vormen van kunst. Denk aan het werk van Tatlin, Lissitzky, Majakovsky, Meyerhold of Rodtsjenko dat nu nog in onze kunsttempels gekoesterd wordt. Het socialistisch realisme werd pas alleenzaligmakend begin jaren ’30. Onder de knoet van Stalin. Het eufemisme dat in het huidige Rusland ‘kunstenaars nog steeds in de gaten worden gehouden door de overheid’ sluit de ogen voor recente ontwikkelingen. Zoals de sluiting door de politie op 27 augustus van de tentoonstelling van Konstatin Altunin in het Museum van de Macht in St. Petersburg. Altunin zag zich genoodzaakt om naar Frankrijk te vluchten omdat-ie zich niet veilig voelde.

Foto: Rosta-Affiche van Vladimir Majakovski,

Wat is er nog meer nodig voor een boycot van Winterspelen Sochi?

De Russische televisiepresentator Anton Krasovsky werd eind januari ontslagen bij Kontrtv. Reden was dat-ie kort daarvoor in een uitzending openlijk verklaarde homo te zijn. De zender Kontrtv wordt door het Kremlin gecontroleerd. Zoals ooit de naast Lenin staande Trotsky werd weggeretoucheerd, zo wiste Kontrtv elk beeld van Krasovsky. Alsof-ie nooit bestaan had. Anton Krasovsky bepleit nu z’n zaak voor de westerse media.

Onder meer door het optreden bij Becky Anderson voor CNN op 12 augustus werd het ontslag opgerakeld. Trouwens een merkwaardig interview door Anderson die wel adrenaline maar geen finesse in zich heeft en Krasovsky die door zijn slechte beheersing van de Engelse taal geen finesse kan geven. Gevoegd bij Anton Krasovsky’s povere kennis van de West-Europese geschiedenis en angst voor president Putin die hij niet wil afvallen om niet verbannen te worden ontspoort het interview volledig. Maar het ontslag staat op de agenda.

Kraskovsky werd trending. Aangejaagd door de open brief van Stephen Fry om de Olympische Winterspelen van Sochi te boycotten. De achtergrond voor alle onrust is een anti-homo wet in Rusland die ‘propaganda van niet-traditionele relaties‘ onder minderjarigen strafbaar stelt. In de praktijk betekent dit volgens Wikipedia ‘dat het praten over homoseksualiteit waar jongeren bij zijn, of het dragen van uiterlijke kenmerken die verwijzen naar de LGBT-gemeenschap (zoals de regenboogvlag) strafbaar is, ook voor buitenlanders‘.

Een boycot van de Winterspelen van Sochi is om allerlei reden een prima idee en de oproep van Fry verdient ondersteuning. Hij schrijft: ‘The idea that sport and politics don’t connect is worse than disingenuous, worse than stupid.’ Dus onoprecht en dom. Dit in tegenstelling tot westerse politici en sportbobo’s die tegen een boycot zijn. In hun visie hebben sport en politiek niks met elkaar te maken. Ze tonen volop begrip in hun onoprechtheid. Jelle Z. is een petitie op Avaaz begonnen die hier getekend kan worden. Indirect ook een protest tegen de anti-homo wet, de heksenjacht op Russische LGBT’s en het ontslag van Anton Krasovsky.

Foto: Schermafbeelding van petitie ‘Oproep tot boycot van de Olympische spelen in Rusland 2014‘ op Avaaz.org. 15 augustus 2013.

Geen religie voor Chinese communisten. Ondanks godsdienstvrijheid

Lid zijn van de Chinese Communistische Partij (CCP) gaat niet samen met het belijden van religie. Aldus Zhu Weiqun, directeur van het etnische en religieuze comité van de adviesraad Politieke Consultatieconferentie van het Chinese Volk. Religie zou onverenigbaar zijn met het programma van de CCP. Een partijlid mag geloven, maar dient dan volgens Zhu de CCP te verlaten. Opvallend genoeg verbieden de partijbeginselen niet dat communisten geen religie mogen belijden. Laat staan in gedachten mogen geloven. En de Chinese grondwet verbiedt evenmin het hebben van een religie. Formeel bestaat er in China vrijheid van religie. Maar praktisch niet. Om voor bepaalde functies of opdrachten in aanmerking te komen dient men lid van de CCP te zijn.

Sommige critici maken het even bont als de CCP. Commentator Heng He meent dat al de belangrijke religies aan de mensen werden gegeven voordat de menselijke beschaving op gang kwam. Hij suggereert hiermee te weten dat religies niet door mensen werden geconstrueerd en ontwikkeld. Want ‘Goden leren mensen hoe te leven en hun ethische normen te ontwikkelen’. Als zowel de CCP als haar critici de waarheid opeisen over wat religie en vrijheid van godsdienst moeten inhouden, dan blijft er weinig vrijheid over voor het ware geloof.

Foto: Ding Yungpeng (1547-1628), Meester van drie religies. Met Confucius, Lao-tzu en een verlichte (Arahant) Boeddha. Papierrol. Collectie Paleismuseum, Beijing.

Wat is kunst die niet aanstootgevend en confronterend mag zijn?

Lokale kunstenaars worden uitgenodigd om te komen exposeren in het gemeentehuis van Hardenberg. Onder voorwaarden. De kunstcommissie beoordeelt de aanvragen en streeft naar kwaliteit en diversiteit. Het moet mensen met verschillende achtergronden aanspreken. Tot zover niets bijzonders. Maar dan komt het: ‘de kunst moet een positieve, inspirerende uitstraling hebben en mag niet confronterend of aanstootgevend zijn.’

Wat wordt hier bedoeld? Want wat voor de een confronterend of aanstootgevend is hoeft dat voor de ander niet te zijn. De satanist houdt van een duivelse voorstelling, de christen juist niet. Het gezinsmens ziet het gezinsleven als normaal, de vrijgezel ergert zich eraan. Voor de vrijdenker krijgt kunst pas betekenis als het schuurt, voor de conformist moet kunst vooral niet schuren. De communist wil niet dat er gespot wordt met Marx of Lenin, de religieus geïnspireerde zweert bij eerbied voor een opperwezen. De opvatting van wat confronterende of aanstootgevende kunst is verschilt van persoon tot persoon. Het is een onwerkbare norm.

Het lijkt de Hardenbergse kunstcommissie om de zedelijkheid te gaan. Het Amerfoortse CU-raadslid Simone Kennedy benaderde dit aspect in 2011 vanuit een christelijke invalshoek in haar stuk ‘Pornofestival en naakt in kunst en reclame‘. Ze vraagt zich af: ‘Zijn wij in de beoordeling van kunstwerken en reclames van deze tijd niet te bekrompen?‘ en beantwoordt dat door het op te nemen voor kunst en tegen reclame. Provocerende kunst ziet ze als een categorie die voorkomen moet worden: ‘Hoe breder deze commissies zijn samengesteld en hoe meer burgers erin zijn vertegenwoordigd, hoe minder kansrijk provocerende projecten zijn.’ 

Kunstenaars hebben vrijheid zich te uiten, maar de morele boodschap die een kunstwerk verkondigt, vraagt dan om een reactie. In de reactie op de reactie gaat het vaak fout. Kunstcommissies weten zich geen raad en geven een klager z’n zin. Als de staafgooier die een tentoonstelling in z’n eentje benadeelt. Onlangs moest in het Amsterdamse project Lijdensweg West de film Liquid Love van Barbara Thompsen verhuizen van de ruit naar binnen omdat een omwonende zich ergerde aan de fruiteters in de film. In Nijmegen verwijderde een kunstcommissie een schilderij van Elmert de Gruijl omdat een schoonmaakster zich eraan stoorde. Het hield de rug niet recht zoals de Nijmeegse hoogleraar Letterkunde Jos Joosten de kunstcommissie nadien verweet.

Het lijkt logisch dat een kunstcommissie zich in de eisen die het vooraf stelt probeert in te dekken tegen alle beroering die kan ontstaan. Wie weet krijgen beleidsambtenaren Cultuur tegenwoordig de opdracht om controverses uit de weg te gaan. Speciaal waar het (de suggestie van) bloot betreft. Een wethouder zit niet te wachten op een rel over kunst. Evenmin als het bestuur van een ziekenhuis of de voorzitter van een culturele instelling. Maar de eisen vooraf aan de kunstenaars om het positief te houden en de controverse te vermijden ondermijnen de strekking van wat kunst is. Uit angst, gemakzucht en vrijblijvende verwijzing naar kwaliteit en diversiteit wordt kunst in de openbare ruimte gemuilkorfd. Hardenbergse kunstenaars: pak jullie kans!

Foto: Klassiek Grieks beeld: Afrodite, Pan en Eros. Circa 100 voor Chr., toegeschreven aan Praxiteles.

Jacob Zuma beschadigd door beschadiging schilderij Brett Murray

Update 31 mei: Het besmeurde schilderij is van de presentatie in de Goodman Gallery verwijderd. Met medeweten van beide partijen. In ruil voor het intrekken van een procedure door het ANC heeft de galerie dat besloten. Satire en vrijheid van expressie lijken zeldzaam in Zuid-Afrika. Maar kunst wordt serieus genomen. 

Een controversieel schilderij The Spear van Brett Murray is besmeurd door zowel de blanke Barend la Grange als de zwarte Lowie Mabokela. De laatste werd hardhandig aangepakt. Juist op het moment dat de ANC via een gerechtelijke procedure een verbod eiste. Het toont een Lenineske pose van Jacob Zuma (1942), de president van Zuid-Afrika. De bravoure wordt verstoord door het geslacht dat uit zijn broek hangt. In de serie ‘Hail to the Thief‘ uit 2010 gebruikt Murray ook communistische symbolen voor zijn maatschappijkritiek.

Veel wijst erop dat het besmeuren van ‘The Spear’ in de prestigieuze Goodman Gallery te Johannesburg een publiciteitsstunt is. Een camerateam van eNews legt het met draaiende camera vast,  galeriemedewerkers of beveiligers grijpen pas in nadat het schilderij besmeurd is en de reden die de blanke man als reden voor zijn daad geeft klinkt vergezocht. Zuid-Afrika zou in gevaar zijn. Het levert eNews veel publiciteit op. Maar reporter Iman Rappetti stelt dat gezien de politieke aandacht voor het schilderij de beveiliging onvoldoende was en er waarschijnlijk ontslagen volgen. En het acrylschilderij schijnt onherstelbaar beschadigd te zijn.

Zuma is polygaam en deed in het verleden stof opwaaien door zijn relatie met vrouwen. Zijn opmerking dat het voor een Zulu-man een misdaad is om een sexueel opgewonden vrouw onbevredigd achter te laten deed de vrouwenbeweging moord en brand schreeuwen. In zijn levenswandel geeft Zuma alle aanleiding voor de observatie dat-ie, plastisch gezegd, zijn lul achternaloopt. Hij bracht zijn land in een lastige positie en moest zich daarom fatsoeneren. De hernieuwde aandacht voor The Spear focust juist op Zuma’s slechte zeden.

Foto 1: Brett Murray, The Spear, Acryl op doek, 2012. Voor de beschadiging. Credits: Alexander Joe,  AFP/Getty Images

Foto 2: Brett Murray, Cash is King (Jacob Zuma) uit de serie Hail to the Thief, 2010. Zeefdruk

Vijandbeeld van Geert Wilders is niet uniek. Waarom de ophef?

Voormalige dijkgraaf  van het waterschap Groot Salland, VVD-senator, filosoof en publicist Sybe Schaap laat van zich spreken. Zijn boek ‘Het rancuneuze Gif‘ dat volgende week bij Uitgeverij Damon te Budel verschijnt doet stop opwaaien vanwege een vergelijking tussen de PVV en de jaren ’30. Naar verluidt probeerde de VVD de verschijning uit te stellen om de onderhandelingen in het Catshuis tussen VVD, CDA en PVV over de bezuinigingen niet te belasten. VVD ontkent dit. Wilders en Rutte nemen afstand van de vergelijking.

De inleiding maakt volgens NRC een vergelijking tussen de PVV en de jaren ’30: De PVV hanteert een formule die veel lijkt op die uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Er worden vijandbeelden gecreëerd, beelden die duidelijk moeten maken hoezeer het eigen bestaan wordt bedreigd. De vijand loert niet alleen van buiten, maar heeft ook complotterende handlangers in het eigen domein. Externe vijanden te over: de Europese Unie, buitenlandse arbeiders, allochtonen, maar voor alles de Islam en de representanten daarvan.

Deze passage wordt in de media prominent geciteerd, maar is niet opzienbarend. Voor de PVV kan willekeurig elke partij ingevuld worden en ook dan klopt de observatie. Ook SP, PvdA, GroenLinks, PvdD of orthodoxe communisten hanteren een formule die veel lijkt op die uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Ook zij creëeren vijandbeelden om hun eigen partij te positioneren. Alleen de vijanden verschillen: bankiers, het grote kapitaal, het globalisme of de bio-industrie. Daarbij komt dat zowel de propaganda van nationaal-socialisten, communisten als latere geallieerden uit dezelfde bron putte. Schaap zegt niet veel anders dan dat de PVV uit een oerbron put. Naar verluidt besteedt Schaap in ‘Het rancuneuze Gif’ 16 pagina’s aan de PVV.

Het is opvallend dat Wilders zich aangesproken voelt als er vergelijkingen met de jaren ’30 worden gemaakt. Zoals Rob Riemen in 2010 in zijn boekje De eeuwige terugkeer van het fascisme stelde dat Wilders een pre-fascist is. Wat de PVV-Brabant tot vragen bracht. Of vorige maand toen de Duitse brochure Zwischen Propaganda und Mimikry – Neonazi-Strategien in Sozialen Netzwerken Wilders tot kamervragen bracht. Bij de reacties op Schaap door zowel politici als de journalistiek ontbreekt een elementair begrip van geschiedenis, politiek, mediastrategie en politieke marketing. Sybe Schaap zegt niks nieuws en verdient schouderophalen.

Foto: Victor Deni, Kameraad Lenin reinigt de Aarde van het uitschot, 1920. Propaganda uit de Soviet-Unie

Een verhaal van twee partijen: VCP en PVV

Op haar website onderschrijft de Verenigde Communistische Partij (VCP) onverkort het gedachtengoed van Marx, Engels en Lenin. Fascisme en nationaal-socialisme legitimeerden ongelijkheid, uitbuiting en geweld en verheerlijkten dat zelfs en bestempelen zich daarmee tot criminele ideologieën. Maar het communisme, liever: wetenschappelijk socialisme, mag niet op een lijn gesteld worden met het fascisme en het nationaal-socialisme. Aldus de Verenigde Communisten van Nederland die in het Groningse Oldambt een bruggehoofd hebben om Nederland te veroveren. 

De VCP zegt: Het zijn voornamelijk communisten die het communisme benadeeld hebben. Communistische partijen in het vroegere Oostblok waren door en door corrupt. Nu wordt het communisme genegeerd. Nooit is de VCP erop aangesproken een bedreiging voor de democratische rechtsorde of de rechtsstaat te zijn. Die radiostilte verbaast vanwege de heftige reactie op de PVV.

Hoe is deze asynchroniteit te verklaren? Waarom worden partijen die meedraaien in het democratische kiesstelsel en voor nu de rechtsorde en de rechtsstaat onderschrijven zo verschillend bejegend? Waarom worden er geen vragen gezet bij het bestaansrecht van een splinter als de VCP, maar wel bij het bestaansrecht van de grote PVV? Terwijl het toekomstbeeld dat de VCP schetst ronduit afschrikwekkend is en niet veel anders dan wat de PVV voor ogen staat.

Niet het gedachtengoed van een bepaalde partij alleen veroorzaakt de reactie van politieke opponenten. Niet het principe alleen telt. De reactie wordt opgeroepen door electorale, politieke, financiële en maatschappelijke macht van een beweging of partij. Pas als dat als bedreigend wordt ervaren koppelen opponenten er de suggestie aan vast dat het gedachtengoed bedreigend is. Niet eerder en niet later.

Het voorafgaande leert dat we soorten reacties op de PVV kunnen onderscheiden. De PVV is op allerlei terreinen een bedreiging voor de macht van de politieke kaste. Dat betreft onder meer de partijfinanciering (niet directe subsidie, maar wel via fondsenwerving en donaties), het aantal zetels, het zicht op functies in het openbaar bestuur en de macht in het landsbestuur.

Doelstelling van de politieke en maatschappelijke concurrenten van de PVV is om haar concurrentiekracht aan te tasten. Zoals partijen elkaar kunstjes flikken. Een simpel middel is om het gedachtengoed van een concurrent verdacht te maken en te diskwalificeren als extreem. Zoals ooit bij de communisten, later bij Hans Janmaat, de linkse kerk, Pim Fortuyn en nu bij de PVV gebeurde. Da’s politieke marketing.

Waarmee niet gezegd is dat communisten, PVV’ers of extremistische religieuze groeperingen geen bedreiging voor de democratische rechtsorde kunnen vormen. Maar terughoudenheid in kwalificaties is geboden omdat nieuw toetredende partijen altijd een politiek of maatschappelijk evenwicht verstoren. Dat benadeelt de macht van de gevestigde partijen die alle middelen zullen aangrijpen om de eigen positie te consolideren.

Pech en geluk voor de Nederlandse communisten is dat ze alleen nog hun afschrikwekkend gedachtengoed hebben maar door niemand meer als bedreiging worden gezien. Dat geeft ze volop speelruimte en een vrijheid die ze voorheen niet hadden. Tegelijkertijd verdwijnen ze van de radar omdat niemand nog aandacht voor ze heeft. In het genre onderscheiden ze zich onvoldoende. Maar het is niet hun gedachtengoed dat het verschil maakt, maar het feit dat ze niet langer worden gezien als een bedreiging voor de gevestigde macht.

Foto: Communistische propaganda met Lenin die de strijd tegen het imperialisme aanvoert

Cohen vecht een verloren strijd

Ik had de video’s van Lucky TV nog niet gezien. Ik wist niet eens wat Lucky TV was. Maar naar het schijnt ze zijn populair. Cohen wordt afgeserveerd. Hij staat met zijn mond vol tanden. Het is onmogelijk om nog terug te komen. De huidige PvdA wordt door zowel VVD, CDA als PVV verketterd. Hun afkeer van de sociaal-democraten lijkt zelfs de enige reden waarom ze elkaar gevonden hebben.

In de Volkskrant legt Jouke de Vries de vinger op de zere plek: De vraag kan worden gesteld waarom de leiderschapsstijl van Job Cohen op dit moment niet werkt. Het lijkt erop dat zijn sterke kenmerken -verdraagzaamheid en tolerantie- niet langer passend zijn bij de politieke cultuur die Nederland tegenwoordig kenmerkt.

Kortom, Job Cohen is de verkeerde man op de verkeerde plek in de verkeerde tijd. Al in 1902 vroeg Lenin zich af Wat te doen? Het antwoord voor Cohen is duidelijk: plaats maken voor een ander die beter past bij deze tijd. En terugbekt tegen Wilders. Al is het in een leuk bedoeld filmpje. De neergang biedt de PvdA kansen.