De waarschuwende vraag is of de Amerikaanse democratie nog te redden valt uit handen van de geradicaliseerde Republikeinse partij die onder invloed van Trump staat

CNN’s Anderson Cooper gaat in gesprek met de Harvard politicologen Steven Levitsky en Daniel Ziblatt. Steven Levitsky zegt na vier minuten over de Republikeinse partij het volgende:

‘.. the Republican Party is the only mainstream political party among all established western democracies that has turned against democracy. You won’t find a party like the Republican Party, a mainstream party, anywhere in Europe. We are entirely in new territory. You got to go back to the 1930s to find a mainstream party that is behaving in this way’.

Het is de vraag of de bewering van Levitsky klopt dat er in Europa geen mainstream partij te vinden is die vergelijkbaar is met de Amerikaanse Republikeinse partij. Want hoe passen radicaal-rechtse partijen als de PVV en FvD, het Vlaams Belang, de Duitse AfD, het Franse Rassemblement national (voormalig Front National), het Oostenrijkse FPÖ of de Italiaanse Lega (voormalig Lega Nord), de nationalistisch-katholieke Poolse regeringspartij PiS of het Hongaarse Fidesz van Viktor Orban in het beeld dat Levitsky schetst? Het zijn alle min of meer mainstream partijen die nu regeringsmacht hebben, dat recent hebben gehad of goede kans hebben om binnenkort regeringsmacht te hebben.

De claim dat er sinds de jaren 1930 in Europa geen partij is geweest die zich gedraagt als de Republikeinse partij is evenmin sterk. Het is juist dat Nieuw Rechts in Duitsland en Frankrijk met geestelijke leiders als Armin Mohler en Alain de Benoist niet zozeer een politieke partij, maar een metapolitieke beweging was. Dat intellectualistische conservatief-extremisme kan opgevat worden als wegbereider waar bovengenoemde hedendaagse Europese rechts-radicale partijen hun ideeën aan te danken hebben. In Frankrijk waren er in de jaren 1950 wel degelijk twee politieke partijen, de UDCA van Pierre Poujade en de UFF met overeenkomstige kenmerken als de Republikeinse partij, zoals het complotdenken, vreemdelingenhaat en een sekte-achtige leiderschapscultus.

Daarnaast waren er nog na-oorlogse neo-fascistische partijen in Spanje, Italië en Griekenland waarvan alleen Franco’s partij in Spanje als mainstream valt te beschouwen.

Of het historisch klopt wat deze hoogleraar zegt is echter niet de kern. Dat is een evaluatie van de geschiedenis. Hoe dan ook maakt het beeld somber dat zo realistisch toont. Iedereen kan het scenario zien van een Republikeinse partij die in 2022 mede door het hertekenen van kiesdistricten (gerrymandering) bij de tussentijdse verkiezingen het Huis terugwint en Trump die door alle illegale machinaties op staatsniveau in 2024 de verkiezingen steelt en het Witte Huis in de schoot valt. Dan komt de VS in een constitutionele crisis zonder uitweg terecht. China en de Russische Federatie zien het met genoegen aan en Europa weet zich geen raad.

Dat betekent het einde van de Amerikaanse democratie. Het is opvallend dat de laatste maand opinieleiders van zowel Democratische als Republikeinse origine waarschuwen dat de Amerikaanse democratie werktuiglijk naar de afgrond dendert zonder dat dat proces nog gestopt lijkt te kunnen worden. Maar het feit dat ze waarschuwen lijkt ook te zeggen dat het proces nog wel te stoppen valt.

Republikeinse critici lijken overigens nog meer alarmistisch omdat ze de Republikeinse partij van binnenuit kennen en weten wat voor kwaads de partij in zich draagt. Toch is het volgens velen al te laat om het lot nog af te wenden. Mede omdat president Biden verzwakt is en de Democratische partij in vooral de Senaat niet eensgezind en krachtig opereert. Zoals gezegd, de waarschuwing lijkt ook een oproep, om niet te zeggen smeekbede, aan Democraten om te handelen naar de urgentie van de situatie.

Het enige wat ontbreekt aan het verhaal is de juridische rol en de initiatieven van de Democraten in het Huis die met het onderzoek over de opstand (bestorming Capitool) van 6 januari 2021 Trump en zijn sycofanten ter verantwoording willen roepen. Wat is de dynamiek als Trump op federaal niveau of in New York of Georgia voor een grand jury aangeklaagd en veroordeeld wordt met als gevolg dat hij van een publiek ambt uitgesloten wordt?

Betekent dat voor de leiders van de Republikeinse partij dat ze zich eindelijk durven te onttrekken aan de macht van Trump zodat de partij weer enigszins in democratisch vaarwater terecht kan komen? De VS lijkt een Houdini-act nodig te hebben om de democratie voor de poorten van de hel weg te slepen.

Anne Applebaum en Joshua Livestro willen het politieke midden laten herleven. Bestrijdt fraude en corruptie, niet de islam

Twee recente opinie-artikelen zijn een pleidooi voor een nieuwe politiek van het politieke midden en een waarschuwing voor samenwerking met radicale partijen, vooral die van rechts. De Amerikaanse journaliste Anne Applebaum geeft in The Washington Post met het artikel ‘Want to revive the political center? Fight corruption’ een omvattende checklist, ofwel programma waaraan centrumpartijen moeten voldoen om weer het initiatief naar zich toe te trekken. De conservatieve denker Joshua Livestro stelt aan de hand van de kwestie Blok in het artikel ‘Affaire-Blok moet VVD en CDA wakker schudden’ in NRC dat de centrum-rechtse VVD en CDA hun ziel hebben verkocht door op te schuiven in de richting van de radicaal-rechtse PVV en FvD.

Livestro illustreert dat aan de hand van de controversiële uitspraken van de minister van Buitenlandse Zaken Blok die de retoriek en agenda van radicaal-rechts overneemt. Dat acht hij contra-productief en ongewenst. Livestro verwijst naar het begrip ‘ideological collusion’ – dat hij vertaalt als ‘ideologische samenspanning’ – van de Amerikaanse politicologen Steven Levitsky en Daniel Ziblatt dat inhoudt dat centrumpartijen in de samenwerking met radicale partijen de retoriek en agenda van die randpartij overnemen. Minister Blok is er het levende bewijs van, hij neemt de doembeelden over immigratie van radicaal-rechts over en centrum-rechtse partijen als VVD en CDA ondermijnen ermee hun eigen gedachtengoed. In bovenstaand citaat licht hij toe dat ze zich hiermee overbodig maken. Gevraagd wordt een nieuwe bewustwording bij de centrumpartijen en een koerswijziging weg van de retoriek en het gedachtengoed van radicaal-rechts. De samenspanning met de randpartijen of het buigen in hun richting brengt niets goeds. Noch electoraal, politiek of maatschappelijk.

Applebaum constateert dat de rechtse randpartijen van energie barsten en het ‘oude’ centrum-links of centrum-rechts uitgeblutst toont. De oude partijen zijn op zoek naar een programma dat ze niet kunnen vinden. Zij waarschuwt net als Livestro voor het aanhaken bij radicaal-rechts (‘Some are … trying to peddle milder versions of the far right’s racism‘). Applebaum doet een poging dat programma te formuleren. Haar alternatief bestaat eruit dat de centrumpartijen om te beginnen de agenda moeten wijzigen en het niet langer over immigratie, ras en de islam moeten hebben: ‘Change the subject. Centrists, and genuine democrats, should stop talking about immigration, race and Muslims, all issues blown well out of proportion by tabloids.’

Volgens Applebaum moeten centrumpartijen zich verenigen rond de echte thema’s die onze politiek en economie verstoren zoals ‘politieke corruptie, het witwassen van geld, en de belastingparadijzen en lege vennootschappen (‘Shell companies’) die een paar mensen toestaan veel geld uit onze landen weg te sluizen en het, soms letterlijk, op Caribische eilanden te verbergen. Hoewel dit allemaal afzonderlijke onderwerpen zijn, zijn ze verbonden.’ Volgens Applebaum moet dat gecorrumpeerd financieel systeem aangepakt worden omdat het de gewone mensen beschadigt en in de armen van de radicaal-rechts dwingt. Feitelijk leidt de heroriëntatie van de centrumpartijen tot twee vliegen in één klap: het maakt deze partijen weer relevant en ontneemt de randpartijen hun vijver van ontevreden burgers om in te vissen en electoraal mee te scoren.

Applebaum zegt dat het Westen initiatief moet nemen en terug moet naar de ideologie van vóór premier Thatcher en president Reagan die in de jaren 1980 de overheden terugtrokken en de vrije markt aan hun lot overlieten. Met als gevolg het neoliberalisme waarin politiek is geëconomiseerd, zwakkeren onbeschermd achterblijven en de staat nog slechts op een waakvlam opereert. Applebaum is niet de eerste dit dit zegt en daarom is het lastig in te zien hoe de geest weer terug in de fles kan. Een krachtige bestrijding tussen landen van belastingontwijking en corruptie, en het terugdringen van de macht van het internationaal opererende bedrijfsleven en de financiële instellingen is een eerste stap. Dit omvat overigens ook de bestrijding en bestraffing van autoritaire landen als de Russische Federatie die met corrupt geld in het Westen politici en radicaal-rechtse partijen kopen. Dat laten gebeuren ondermijnt het eigen zelfbeeld en het idee van moraliteit.

Applebaum schetst een blauwdruk voor centrumpartijen. In Nederland zijn dat partijen als de VVD, CDA, D66, GroenLinks en PvdA die in de kern voldoende overeenkomsten hebben om programmatisch samen te werken. Als ze ook nog eens gezamenlijk afstand nemen tot de randpartijen en zich in hun retoriek en agenda niet meer laten leiden door deze partijen met hun spookbeelden over immigratie, ras en islam dan kunnen ze in samenwerking hun eigen relevantie hervinden en hun onderlinge verbinding verder versterken. Dat werkt door van partijpolitiek naar democratie. Door de hervonden oriëntatie en focus van de centrumpartijen kunnen de democratie en de rechtsstaat overeind gehouden worden. Nodig is dan wel dat met name de centrum-rechtse partijen als VVD en CDA zowel duidelijk afstand nemen van die retoriek over immigratie en islam als de lef en durf vinden om zich te ontworstelen aan de grip van het bedrijfsleven en de financiële instellingen door de macht ervan terug te dringen. Een helder signaal om de nieuwe start van Nederland te vieren zou het ontslag van minister Blok en het niet schrappen van de dividendbelasting voor buitenlandse aandeelhouders zijn.

Foto 1: Schermafbeelding van deel artikel ‘Affaire-Blok moet VVD en CDA wakker schudden’ van Joshua Livestro in NRC, 31 augustus 2018.

Foto 2: Schermafbeelding van deel artikel ‘Want to revive the political center? Fight corruption’ van Anne Applebaum in The Washington Post, 31 augustus 2018.