Extremadura is een autonome regio in Spanje. Grenzend aan Portugal in het westen, Andalusië in het zuiden en Salamanca in het noorden. Er zijn weinig grote steden, naast hoofdstad Mérida en de grootste stad Badajoz.
De regio stond bekend als een van de economisch meest achtergebleven regio’s van Spanje. In 1932 maakte Luis Buñuel de documentaire Las Hurdes over een streek in het zuiden van Salamanca die pas in 1922 door een weg ontsloten werd. Dat is vergelijkbaar met hoe het in Extramadura was. Armoede, afzondering, emigratie, hard labeur, kaal landschap, land zonder brood.
Dat vindt plaats in het diepe Spanje, wat Fransen in navolging van het idee over hun eigen land l’Espagne profonde noemen. Een gebied waar het ‘echte’ Spanje bewaard zou zijn gebleven. Het is een geromantiseerd beeld dat door de toerismesector is opgepompt, hoewel er verschil bestaat tussen stad en provincie.
Op de foto uit 1951 is er wat welvaart gekomen. Er staan twee auto’s op de veerpont die komend vanaf Talarrubias aanmeert aan Casas de Don Pedro, richting Badajoz. Een man in uniform lijkt heimelijk de in 1945 afgeschafte Falange groet te brengen, maar kan ook met zijn arm raar op het dak van de auto leunen. Of doet hij het allebei?
Het Spanje van Franco was geen fascistische dictatuur, maar evenmin een democratie. Er werd gezwegen over het verleden en uitgekeken naar de toekomst. Dat zwijgend tolereren van elkaar gebeurt wellicht ook op deze veerpont in 1951.
Net als in een 16e eeuwse tragedie bestaat er eenheid van handeling (de oversteek) die niet doorkruist wordt door een nevenhandeling, tijd (10 minuten) en plaats (de rivier). Dat is een sterke eenheid die in de geschiedenis van de dramaturgie zit ingebouwd. Om van af te wijken. Maar het is zo op het oog een oppervlakkige eenheid.
Een veerpont verbeeldt de overgang. Van de ene naar de andere kant. Altijd naar de overkant. Er wordt een afstand overbrugd, maar geen toestand of opvatting. Daarom oogt het beeld makkelijk. De pijn zit onder water. De Spaanse burgeroorlog was nog maar 12 jaar daarvoor geëindigd. Maar nog lang niet afgerond. Zeker niet voor iedereen.
De uit Barcelona afkomstige Catalaans-Spaanse ingenieur en fotograaf Hermenter Serra de Budallés (1894-1997) staat op een regenachtige oktoberdag in 1912 op Piccadilly Circus in Londen. Beschermd door een paraplu. Is Antoni Miquel de fotograaf?
Regen in Engeland, kan het voorspelbaarder? Voor een Catalaan ongetwijfeld niet.
De foto’s van deze fotograaf leggen de kerkelijke, wereldse en familiale hoogtepunten vast van het leven in Barcelona en elders. Interessant en vergelijkbaar met soortgelijke collecties die hetzelfde deden. Het brengt een voorbij leven dichterbij. Dat is best aangrijpend. Grasduinen door de collectie lijkt op een race tegen de klok van het leven.
De man in het witte pak wordt omringd door 10 kinderen. Hij mist zijn rechteroog en is kapitein, zoals de drie strepen op zijn jas verduidelijken. Of hij met zijn handicap nog in actieve dienst is valt te bezien. Het is 1895 of kort daarna. Cuba is een Spaanse kolonie. Hoe dan ook staat hij aan de kant van Spanje dat tegen opstandelingen vecht. De strijd is in Nederland bekend als de Spaans-Amerikaanse oorlog van 1898 die Spanje verloor.
Het was een harde en lange strijd. Hoewel vaak wordt beweerd dat de Britten tijdens de Tweede Boerenoorlog de concentratiekampen uitvonden, is dat onjuist. Ze ontstonden tijdens de Cubaanse opstand. Wikipedia zegt daarover: ‘Gouverneur Valeriano Weyler besloot daarom in 1896 tot reconcentratie, waarbij de plattelandsbevolking massaal naar de grotere dorpen en steden werd gedreven, om daar in afgegrendelde concentratiekampen te leven. Wie zich verzette kreeg de kogel. Het doel was de rebellen alle middelen van bestaan te ontnemen, omdat ze de strijd alleen konden voortzetten met voedsel van de boerenbevolking.‘
Maar die maatregelen hielpen niet en toen de VS in 1898 aan de kant van de opstandelingen tussenbeide kwam was de strijd snel beslist. Zoals dat een kleine 20 jaar later ook voor de Eerste Wereldoorlog zou gelden.
De collectie van de Spaanse Nationale Bibliotheek bevat vele foto’s van Spaanse militairen in de Cubaanse oorlog van 1898 en in de aanloop daarnaar. Ze moesten de opstandelingen bestrijden. Het is deels documentatie voor de militairen zelf die hun afbeelding naar huis kunnen sturen, deels propaganda om de krijgslustigheid van het Spaanse leger te benadrukken.
Deze foto is over the top. De 10 kinderen zijn in een volledig uniform gekleed, met strohoed en sabel, en sommigen dragen het embleem van de jagersbataljons, zoals uit de toelichting blijkt. Waren de 10 jongetjes op afroep beschikbaar in de studio als begeleidingsgroep voor officieren? De halfblinde kapitein en de jongetjes in hun operette uniform lijken met de ogen van nu satire. Een commentaar op het oorlogsbedrijf dat velen aantrekt die gaan voor uiterlijk vertoon.
Vandaag wordt in het Verenigd Koninkrijk een nieuwe nieuwszender gelanceerd: GB News. Hier zijn de details te lezen. In een uitgebreid artikel in De Volkskrant noemt Patrick van IJzendoorn het ‘het nieuwste wapenfeit in de conservatieve opstand tegen woke gedachtengoed‘ (achter betaalmuur). De zender zal In Nederland via sociale media te zien zijn.
Als de lancering van deze nieuwszender een reactie is op de radicalisering van de samenleving, dan is het de vraag hoe radicaal het zelf zal worden. Van IJzendoorn geeft aan dat GB News in de politieke koers vermoedelijk gaat voor een gematigd conservatisme waar geen ruimte zal zijn ‘voor samenzweringstheoretici en verspreiders van foutieve informatie‘. GB News ontkent dat en noemt zichzelf pluriform en onpartijdig. Maar velen zien het als het rechtse alternatief van de BBC.
GB News leunt niet tegen Amerikaans alt-right en de grote leugens van Donald Trump. Dat is het soort gematigd conservatisme dat binnen de normen van de democratische rechtsstaat blijft en in de VS binnen de Republikeinse partij is gemarginaliseerd of uitgespuugd. Of GB News die gematigde koers kan vasthouden zal de uitdaging voor deze zender zijn. Want radicalisering in het mediaklimaat is een wetmatigheid die vele media treft die onder invloed van het brede publiek staan.
GB News profileert zich als het antwoord op het woke gedachtengoed. Een tegenoffensief. Voor degenen die met dat laatste niks hebben kan dat een goede ontwikkeling zijn mits GB News niet radicaliseert. Woke is net als de alt-right beweging een in oorsprong Amerikaanse invloed die in snelle tijd geradicaliseerd is. Deze bewegingen hebben de afgelopen vijf jaar veel maatschappelijke schade aangericht en delen van de samenleving tegen elkaar opgezet. Dat heeft het maatschappelijke klimaat er niet beter op gemaakt. De tolerantie en ontspanning in de samenleving zijn erdoor afgenomen.
Vraag is of de eenzijdigheid van het woke gedachtengoed dat resulteert in intolerantie, spreekverboden en een ver doorgevoerde versie van identiteitspolitiek door een zender als GB News teruggedrongen en geneutraliseerd kan worden of dat uiteindelijk het middel erger zal blijken dan de kwaal. Men mag best cynisch zijn over de initiatiefnemers van GB News, zoals journalist Andrew Neil, die een geldingsdrang kunnen hebben die niet gelijk op gaat met de politieke zaak waar ze zeggen voor te gaan.
De paradox is dat het traditionele conservatisme wereldwijd op de terugtocht is terwijl het brede publiek denkt dat het in opkomst is. Dat komt omdat het wordt verward met rechts-radicalisme of Trumpisme. Die verkeerde beeldvorming komt door onbegrip bij media en misleiding door publieke personen als Thierry Baudet die zich ten onrechte conservatief noemen. Hij is een CINO (Conservative in name only).
Een andere paradox is dat gematigd conservatisme in tot op het bot verdeelde landen als de VS op dit moment wel eens de beste verdediging zou kunnen zijn tegen de opkomst van het anti-democratische rechts-radicalisme dat buiten de democratie en de rechtsstaat treedt en verkiezingen niet meer erkent. Daarom moet GB News niet op voorhand kritisch bejegend worden, maar de kans geboden worden om zich te positioneren aan de rechterkant van de democratie.
Dat dit initiatief van GB News ontstaat in het Verenigd Koninkrijk is niet toevallig omdat het aansluit bij de conservatieve partij die overigens onder Johnson mede door de Brexit is geradicaliseerd en niet gematigd meer valt te noemen en waar het woke gedachtengoed sterk aan invloed heeft gewonnen.
GB News wil op termijn uitbreiden naar Spanje en Oost-Europa. Voor Spanje met een vanouds, maar nu wat weggezakte conservatieve beweging is dat begrijpelijk, maar voor Oost-Europa minder. Daar is de rechterkant van het politiek spectrum al verregaand geradicaliseerd. Hoe kan een gematigd conservatief GB News daar nog bij aansluiten?
Het is dus de vraag hoe stabiel GB News op koers kan blijven zonder in Trumpiaans, rechts-radicaal antidemocratisch gedachtengoed terecht te komen. Als GB News een succes wordt, dan zullen sponsors als de Amerikaanse Robert Mercer of Charles Koch of de Australische mediatycoon Rupert Murdoch zich er als gieren op storten en door er een belang in te nemen hun eisen stellen. Over radicalisering en steun voor het bedrijfsleven. De hoop dat GB News geen succes wordt is echter evenmin gewenst omdat het experiment van een gematigd conservatieve zender die een dam tegen het illiberale recht-radicalisme opwerpt als proef ook voor andere landen interessant is.
De Spaanse posterijen Correos heeft een serie van vier postzegels uitgegeven die deel uitmaken van een antiracisme campagne. De zogenaamde ‘Equality Stamps’. De zegel (sello) met de hoogste waarde van 1,60 euro is wit en die met de laagste waarde van 0,70 euro is zwart.
Het idee van de serie legt Correos alsvolgt uit: ‘hoe donkerder de postzegel, hoe minder waarde hij zal hebben, dus bij het maken van een zending zal het nodig zijn om meer zwarte dan witte te gebruiken. Zo wordt elke brief en elke zending een weerspiegeling van de ongelijkheid die racisme veroorzaakt’.
Maar zoals veel te verwachten in het gevoelige klimaat over racisme, ongelijkheid en diversiteit leverde die verklaring kritiek op. Een bericht van The Washington Post verzamelt er enkele: ‘toevallig racistisch’ of ‘toevallig VOX’, een verwijzing naar een rechts-radicale politiek partij.
Auteur Moha Gerehou die ook door The Washington Post om zijn mening wordt gevraagd meent dat de bedoelingen van Correos goed waren, maar fout zijn uitgepakt. Zijn hoofdbezwaar schrijft hij op in een tweet: ‘wat overstijgt is dat zwarte postzegels minder waarde hebben dan witte’ (lo que trasciende es que los sellos negros tienen menos valor que los blancos).
Is hier sprake van een gebrek aan witte gevoeligheid of een teveel aan zwarte overgevoeligheid? In het verleden waren de meest populaire postzegels en bankbiljetten die met de kleinste waarden. Want die worden het meest gebruikt. Dat pleit ervoor om zwarte postzegels de kleinste waarde te geven.
Deze kwestie geeft aan hoe lastig het is om het iedereen naar de zin te maken. Dat lijkt bijna per definitie onmogelijk geworden. Altijd zal er een grote minderheid zijn die tegen is, hoe een bedrijf zo’n campagne ook vormgeeft. Zelfs als het zorgvuldig handelt en in zo’n campagne samenwerkt met een progressieve anti-racisme organisatie als SOS Racismo.
Met kritiek profileren antiracisten zich tegen antiracisten. Nieuwkomers vechten zich zo in de hiërarchie in. Dit is dus niet zozeer een strijd tussen racisten en antiracisten, maar tussen antiracisten onderling. Met postzegels als aanleiding. De vraag is wie het morele gelijk heeft en dat in de publiciteit met het meeste aplomb kan claimen. Identiteitspolitiek heeft de posterijen bereikt.
Door het zwarte kader lijkt het hier om een rouwkaart te gaan. De combinatie van kinderen met wapens geeft deze foto een wrange ondertoon. Het standbeeld van Don Quichot en Sancho Panza verraadt dat het een Spaans tafereel is. Het doet niet eens vreemd aan dat de projectielen rakelings voor deze twee dolende romanpersonages langs zouden schieten. Voorgoed de lucht in. In een loze exercitie die zo past bij een dwaze held gaan ze voor in de strijd.
Het bijschrift geeft details. Het gaat om een kanon van het Volksleger op de Plaza de España in Madrid gedurende de Spaanse burgeroorlog (1936-1939). Zo’n oorlog die nog steeds niet volledig is verwerkt door het land waar die werd uitgevochten. Het gebouw op de achtergrond is het modernistische Casa Gallardo uit 1914. Door de plek vat de foto tradities samen.
Dat deze artillerie werd gebruikt als luchtdoelgeschut geeft aan dat de Republikeinen de oorlog wel moesten verliezen. Deze rode batterijen lijken eerder geschut uit 1916 dan uit 1936.
De foto heeft iets ontwapenends en naïefs tegelijk. Naar wat die toen probeerde duidelijk te maken kunnen we alleen maar gissen. Zoals het altijd raden is naar de betekenis van ooit. Dat de bevolking pal achter de regering stond? Dat de bevolking zag dat het Republikeinse leger gevechtsklaar was? Of tonen ze al de wanhoop van de nederlaag die onontkoombaar was? Maar daarvoor maakt men geen propaganda.
Dit beeld benadrukt de tragiek van de stilte voor de storm. Hebben de kinderen de intocht van Franco’s leger in Madrid in maart 1939 overleefd? Heeft de vermoedelijke vader de gevechten overleefd? Of de zuiveringen daarna?
Vragen, lastige vragen, preguntas difíciles, van een conflict dat in Spanje nog levende geschiedenis is. Zoals Nederland geobsedeerd blijft en niet op kan houden om terug te blikken op onze oorlog die van 1940 tot 1945 duurde. Het leed draagt strikken in het haar. Dat maakt het schrikaanjagend. Zelfs zo’n 85 jaar later sluimert de argeloosheid er nog doorheen. We willen roepen ‘Pas toch op voor wat komen gaat’. De omlijsting verhindert het.
Twee videoverslagen van de Madrileense kunstbeurs ARCO die op 1 maart 2020 eindigt. Ze leggen andere accenten. Het Spaanse nieuwsagentschap EFE meent dat ARCO ‘minder controversieel en wraakzuchtiger is’ (‘Menos polémica y más reivindicativa’). Maar dat verhoudt zich slecht tot een verslag van de Duitse versie van Euronews dat inzoomt op de in Spanje wonende Finse kunstenaar Riiko Sakkinen met zijn werk ‘Franco no fue tan malo como dicen’ (‘Franco was niet zo slecht als ze zeggen’) dat getoond wordt door Galerie Forsblom en voor 15.000 euro te koop is. Dit werk dient de marketing en is een referentiepunt. In het commentaar meent Euronews dat Sakkinen met dit werk de radicaal-rechtse partij VOX bekritiseert die Franco bagatelliseert. Het linkse Izquierda Diario kiest in een verslag dezelfde invalshoek als Euronews als het zegt dat de polemiek in Riiko Sakkinen een speler heeft en dat de controverse wordt geserveerd (‘Este año la polémica ya tiene protagonista: la obra ‘Franco no era tan malo como dicen’ del artista finlandés Riiko Sakinen. La polémica está servida’). Men kan alleen maar gissen naar de reden van de uiteenlopende conclusies of de ARCO wel of niet controversieel en polemisch is. De constatering is dat een Spaans nieuwsagentschap dat ontkent of klein probeert te houden en een Spaanse nieuwsmedium en de Duitstalige versie van Euronews niet. Blijft de vraag of dit valt binnen de normale bandbreedte van de journalistiek of dat een politieke mening het relaas kleurt.
Demonstranten in Madrid tegen de Spaanse monarchie is een typisch onderwerp voor het door het Kremlin gecontroleerde Sputnik Deutschland. Het geeft een beeld van verdeeldheid in een Europees land. Ter gelegenheid van de 88ste verjaardag van de proclamatie van de Tweede Spaanse Republiek op 14 april 1931 eisten demonstranten het einde van de monarchie en de vestiging van een Derde Republiek. De logica tussen het een en het ander is niet op voorhand duidelijk. De Spaanse monarchie werd in 1947 officieel hersteld.
De toon van de demonstratie staat in schril contrast met de situatie in Nederland. Uit een Ipsos-enquête onder 500 deelnemers die in opdracht van de NOS werd uitgevoerd bleek met name onder jongeren (18-34 jaar) de steun voor de Nederlandse monarchie ‘fors afgenomen’. Die bedraagt nu 55%. De steun voor de monarchie onder allen is met 68% iets hoger. Daartegenover is de steun voor een republiek met een gekozen president met 15% laag. Volgens de onderzoekers komt dat mede door onwetendheid over een presidentieel systeem: ‘Niet iedereen weet wat dit systeem inhoudt. Ze hebben een sterke associatie met de Verenigde Staten. Dat willen ze niet. Mensen beseffen niet dat er ook een systeem mogelijk is met een gekozen president met ceremoniële taken zoals in Duitsland’. Dat tekort aan bewustwording valt de Republikeinse facties en genootschappen aan te rekenen die de bevolking slecht voorlichten. Een andere reden die de NOS ongenoemd laat is dat geen enkele Nederlandse politieke partij zich ondubbelzinnig voor de republiek uitspreekt.
Vergeleken met de heetgebakerdheid, politisering en beladen geschiedenis in Spanje voelt het gebrek aan opwinding in Nederland over de keuze tussen monarchie en republiek weldadig aan. Het onderwerp lijkt de Nederlandse bevolking niet te interesseren. Hoewel Nederland een grote en indrukwekkende Republikeinse traditie heeft leeft het niet. Dat is een luxe positie, maar ook een positie waarin niet echt gekozen wordt. De kritiek van de jongeren op de monarchie heeft volgens de interpretatie van de onderzoeksresultaten door de NOS met de kosten ervan te maken. De Nederlandse monarchie zou naar verhouding de duurste van Europa zijn. Ter vergelijking: De ceremoniële Zwitserse president kost een half miljoen euro per jaar en had in 2018 een besparing van 345 miljoen euro op de kosten van de Nederlandse monarchie opgeleverd. Verder komt het bezwaar van de jongeren erop neer dat de monarchie ‘oubollig’ en ‘ouderwets’ is. Ze hebben ook kritiek op de erfopvolging. Een ondervraagde voor de NOS: ‘Als iets generatie op generatie wordt overgedragen, zegt dat niets over iemands bekwaamheid. Ik heb dan liever een republiek, waarbij het volk iemand mag kiezen.‘
Opnieuw raken kunst en politiek elkaar. Een nieuwe controverse over hedendaagse kunst is geboren. Deze keer op de Spaanse kunstbeurs ARCOmadrid die van 21 tot 25 februari plaatsvindt. Het bestuur van de overkoepelende IFEMA (Institucion Ferial de Madrid) heeft de Madrileense Helga de Alvear Galerie verzocht om het werk ‘Presos políticos en la España contemporánea’ (Politieke gevangenen in het hedendaagse Spanje) van de Madrileense kunstenaar Santiago Sierra terug te trekken. De galerie heeft daar gehoor aan gegeven.
Als reden hanteert IFEMA de argumentatie dat de controverse waartoe de presentatie van Sierra’s werk in de media heeft geleid ‘schadelijk is voor de zichtbaarheid van de inhoud die ARCOmadrid 2018 samenbrengt’ (la polémica que ha provocado en los medios de comunicación la exhibición de estas piezas, está perjudicando la visibilidad del conjunto de los contenidos que reúne ARCOmadrid 2018) en daarom ziet organisator IFEMA het als haar taak om afstand te nemen van het publieke debat dat afleidt van de beurs als geheel (tratar de alejar de su desarrollo los discursos que desvíen la atención del conjunto de la feria). Volgens een bericht van de BBC probeerde het linkse stadsbestuur van Madrid de verwijdering of uitsluiting tevergeefs te voorkomen.
Santiago Sierra is een kritische kunstenaar die in zijn werk politiek stelling neemt. Op ARCOmadrid toonde hij een serie van 24 met pixels bewerkte foto’s van politieke gevangenen, onder wie separatistische politici uit Catalonië. Omdat dit in het huidige Spanje, en vooral in het centrum van de macht Madrid, politiek gevoelig ligt moest het werk van de beurs verwijderd worden. De Spaanse regering ontkent dat er in Spanje politieke gevangenen zijn. Volgens Sierra beschadigt Spanje met deze actie haar eigen reputatie en die van de beurs. Inmiddels is volgens een bericht in het Catalaanse La Vanguardia het voor 80.000 euro te koop staande werk verkocht aan een ‘Spaanse particulier’. Of het een Catalaanse koper betreft wordt niet gespecificeerd.
Het probleem met de opstelling van het bestuur van IMEFA dat zich kennelijk gedwongen voelt om onder druk van de Spaanse regering te handelen is dat er geen neutrale stellingname bestaat. Ofschoon IMEFA anders probeert te suggereren. Het tonen van Sierra’s werk op de ARCO is een politiek signaal en het verwijderen ervan is dat evenzeer. In een analyse voor La Vanguardia gaat Llucia Homs in op de rol van ARCO die meer is dan een kunstbeurs: ‘Het is geen toeval dat het het handelsgebeuren overstijgt en fungeert als forum voor debat, wat de rol die we aan beurzen en biënnales toekennen verwart.’ Homs meent dat in gevallen van artistieke censuur het effect vaak averechts is omdat het eerder meer dan minder aandacht vestigt op het gecensureerde werk. Dankzij IMEFA is Sierra’s werk ‘Presos políticos en la España contemporánea relevanter voor de Spaanse kunst en de Spaanse politieke geschiedenis dan het voor het verbod op ARCOmadrid was.
De strijd om de onafhankelijkheid van Catalonië wordt ook op sociale media gevoerd. Op de pro-Catalonië video ‘Help Catalonia. Save Europe’ volgen een dystopische ondergangsparodie of de onvermijdelijke Der Untergang–parodie in Hitlers bunker. Uiteraard is er ook een pro-Spanje reactie. Alles wordt met plakken en knippen in stelling gebracht in de slag om de Europese publieke opinie. Met emoties, overdrijvingen en valse claims. Wie deze filmpjes maken of in opdracht van wie ze gemaakt worden is onduidelijk. De belangen zijn groot en de belanghebbenden komen uit alle gaten en hoeken. Oordeel zelf wie het meeste gelijk heeft.
George Knight 