Nogmaals Nord Stream II: waarom is er geen open debat over een pijplijn die de EU afhankelijker maakt van de Russische Federatie?

De Belgische oud-ambassadeur Theo Lansloot zet de ontwikkelingen over de aanleg van de gaspijplijn Nord Stream II in een artikel voor Doorbraak op een rijtje. De actuele situatie is dat landen aan de Oostzee waarvan de pijplijn door hun territoriale wateren loopt voor de beslissing staan wat ze ermee aan moeten. Als ze dat politiek al zelf mogen beslissen en ze volgens internationaal recht juridisch iets te zeggen hebben over het onderzeese deel van Nord Stream II tussen de Russische Federatie en Duitsland. Finland en Duitsland hebben het groene licht gegeven. Denemarken houdt de kaarten nog tegen de borst en wordt onder druk gezet door voor- en tegenstanders. De vraag is of Nord Stream II Europa over-afhankelijk van Russisch gas maakt.

Rondom Nord Stream II tekenen zich twee kampen af. Tegenstanders lijken de overhand te hebben met de VS, het Verenigd Koninkrijk, landen als Polen, Oekraïne en de Baltische landen die de Russische chantage met energie vrezen, maar ook milieuactivisten die een einde aan fossiele brandstof willen. Zo stelden kamerleden van de PvdD en de SP die doorgaans welwillend staan tegenover de Russische Federatie in 2017 kritische kamervragen over Nord Stream II. Omdat de energieafhankelijkheid van de EU-lidstaten van Russisch gas door import vergroot wordt en dit in strijd is met het energiebeleid van de EU (Third Energy Package) zijn degenen die pleiten voor correcte uitvoering van dit beleid ook tegen. Ze wijzen op diversificatie en onafhankelijkheid. Overigens wordt in een rapport van de juridische dienst Raad van de Europese Unie dit formeel ontkend, zodat de ministers kunnen handelen in strijd met hun eigen beleid. Verder zijn Zuid-Europese landen ook kritisch over Nord Stream nadat de EU South Stream afschoot door harde voorwaarden aan het Kremlin te stellen. De Italiaanse oud-premier Renzi definieerde het opleggen van sancties aan de Russische Federatie plus het afketsen van South Stream door het stellen van harde voorwaarden aan het Kremlin, maar tegelijk het doorgaan van Nord Stream zonder die voorwaarden en het als economisch project te betitelen als hypocrisie.

Voorstanders zijn vooral te vinden in de landen waarvan bedrijven betrokken zijn: Duitsland, Nederland en Frankrijk. En omdat Duitsland een beslissende vinger in de pap van de EU heeft en de tandem Duitsland-Frankrijk de as van de EU vormt, volgt de Raad van ministers. De tactiek van de voorstanders is niet om een open debat te voeren, maar dat uit de weg te gaan. De dooddoener van het Duitse politieke en economische establishment is dat Nord Stream geen politiek, maar een economisch project is. Uit alles blijkt dat Nord Stream een politiek project is. Gazprom koopt Europese politici om door ze in te huren als ‘consultant’, zoals de Oostenrijkse ex-minister Hans Jörg Schelling die lid is van de ÖVP, de partij van kanselier Sebastian Kurz. Zoals Lansloot opmerkt staat de Duitse oud-kanselier Gerhard Schröder op de loonlijst van Gazprom. Zijn opportunisme is berucht en bezoedelt de Duitse politiek en de SPD. Maar het lijkt te eenvoudig om het Duitse belang te reduceren tot het omkopen van SPD’ers als Schröder of president Frank-Walter Steinmeier. Een argument van de voorstanders is dat het een wederzijdse afhankelijkheid betreft en de aanleg het Kremlin ook afhankelijker van Europa maakt. Maar dat gaat opnieuw voorbij aan de onafhankelijkheid van Europa.

De tegenstrijdigheden zijn groot en het is onbegrijpelijk dat ze niet genoemd worden in het publieke en politieke debat. Sancties die in 2014 ingesteld werden vanwege de annexatie van de Krim door de Russische Federatie en de militaire inmenging in Oost-Oekraïne worden verlengd, maar tegelijk worden de economische banden met het Kremlin via Nord Stream aangehaald en wordt Oekraïne dat Russisch gas via pijpleidingen aan de EU levert in de steek gelaten. Dat is dubbelzinnig en hypocriet, maar vooral kortzichtig. De EU weet dat het zich door de aanleg van Nord Stream II afhankelijker maakt van het Kremlin, maar ontkent dat dat zo is. De leiding van de Russische Federatie heeft er immers een handje van om gas als geopolitiek wapen in te zetten. Door de verslechterende situatie tussen het Westen en de Russische Federatie dat zich ook nog eens steeds meer opstelt als kat in het nauw, wordt de kans dat dat wapen ingezet wordt er eerder groter dan kleiner op. Levering van Russisch gas aan de EU-lidstaten is de olifant in de kamer waarover West-Europese politici en bedrijven al jaren doen alsof ze die niet zien. Zo gaat kortzichtigheid over in bijziendheid omdat Duitsland en Nederland verslaafd zijn aan goedkoop Russisch gas. De geloofwaardigheid van de EU wordt ondermijnd.

Foto 1: Schermafbeelding van deel artikel ‘Rusland en de EU: energie-onafhankelijk of Nord Stream 2 pijplijn?; Regering Merkel verkiest Russische gaspijplijn boven EU –Energie Unie’ van Theo Lansloot in Doorbraak, 4 april 2018.

Foto 2: Schermafbeelding van deel artikel ‘Europese Raad geeft groen licht Nord Stream 2’ in Geotrendlines van 2 oktober 2017 onder verwijzing naar Euobserver.

Nabestaanden van MH17 hebben kritiek op voortgang en zien geopolitieke belangen. Hoe verhoudt zich dat tot Nord Stream II?

Omdat het JIT een onderdeel is van het Openbaar Ministerie geeft vertrekkend voorzitter Herman Bolhaar van het college van procureurs-generaal antwoord. Het beantwoorden van de schuldvraag gaat de nabestaanden van de ramp van de MH17 te langzaam. Het is ruim 2,5 jaar gelden dat dit vliegtuig boven Oekraïne werd neergeschoten. Volgens een bericht in De Telegraaf vragen nabestaanden formateur Schippers om de MH17 op de agenda van de formatiebesprekingen te zetten. Ze twijfelen of de onderste steen ooit boven komt.

Volgens het tot nu toe meest waarschijnlijke, volledige en getoetste scenario is de Russische Federatie medeplichtig aan het vermoedelijk per ongeluk neerschieten van de MH17. Journalistieke onderzoeken wijzen naar het tweede bataljon van de 53ste Luchtverdediging Raket Brigade uit Koersk. Het lijkt er sterk op dat dit onderdeel op bevel van hogerhand de BUK-raket heeft geleverd en afgeschoten waarmee de MH17 op 17 juli 2014 is neergeschoten. Complicatie in het onderzoek is dat zowel de vermeende daders zich in een ander land bevinden en de rampplek zich in oorlogsgebied bevindt. De schuld moet buiten redelijke twijfel voor de rechter aangetoond worden en overeind blijven. Een juridische lat ligt hoger dan een journalistieke lat.

Geopolitieke belangen zouden waarheidsvinding in de weg staan volgens nabestaanden in hun brief. Dat kan op allerlei manieren uitgelegd worden. Wijzen die geopolitieke belangen in de richting van meer of minder samenwerking met de Russische Federatie? De Nederlandse overheid gaat door met het meewerken aan het Nord Stream II project dat de afhankelijkheid van West-Europa van Russisch gas vergroot. Maar er zijn gerede twijfels over of het verenigbaar is met Europese wetgeving en energiepolitiek. Onder meer Nederlandse en Duitse politici presenteren het in het kielzog van Gasunie en Shell als een economisch project waarover de politiek niet het laatste woord heeft. Oost-Europese landen als Polen zien dat volledig anders. Nederlandse regering en parlement zijn oorverdovend stil over Nord Stream II. Het zou gewenst zijn als Nord Stream II, de MH17 en de gewenste relatie met de Russische Federatie in de formatieonderhandelingen worden behandeld.

Opvallend is dat uit een recent onderzoek van Pew over de NAVO blijkt dat Nederlanders met afstand het meest positief staan tegenover het inroepen van artikel 5 en het beantwoorden van Russische agressie in Europa. Dat heeft ongetwijfeld met het neerschieten van de MH17 en de Russische reactie daarop te maken. Dat geeft een sterke basis om Nord Stream II in de formatieonderhandelingen kritischer dan tot nu toe tegen het licht te houden. Vooral D66 zou zich vanwege alle tegenstrijdigheden en het opportunisme van Europese bedrijven in combinatie met een zwijgende overheid sterk kunnen maken voor het op de lange baan schuiven van de Nederlandse medewerking aan Nord Stream II en het vinden van overeenstemming in de EU daarover.

Foto: Grafiek ‘Divisions within NATO on defending an alliance ally’ in het PEW-onderzoek ‘NATO’s Image Improves on Both Sides of Atlantic’, 23 mei 2017.

Is Nord Stream II verenigbaar met Europese wetgeving en energiepolitiek?

Update 12 juli 2022: De Duitse toestemming voor het gebruik van gaspijplijn Nord Stream II waarvan de kosten zo’n 11 miljard dollar bedragen is door de Russische aanval op Kiev van februari 2022 opgeschort. Het jaarlijkse onderhoud aan Nord Stream I (2011) vindt nu plaats. Het is de vraag of het Kremlin deze gaspijplijn die eveneens in de Oostzee van de Russische Federatie naar Duitsland loopt met een transportcapaciteit van 55 miljard m³ per jaar om politieke redenen definitief sluit. Waardoor de Duitse economie in problemen komt. 

De blinde naïviteit van de energiepolitiek van met name de Duitse politiek en het bedrijfsleven en de top van de EU is groot geweest. De politiek handelde welbewust in strijd met de eigen uitgangspunten met betrekking tot diversificatie en onafhankelijkheid van energie. Tegen staand EU-beleid in (Third Energy Package) werd de afhankelijkheid van Russisch gas vergroot in plaats van verkleind. Nu heeft vooral Duitsland zich in de hoek gebokst.

Het is niet dat men nu kan zeggen dat ‘de kennis van nu’ pas het inzicht biedt dat het fout beleid was. Het was op het moment zelf ook al fout beleid. Dat werd door wetenschappers, journalisten en politici publiekelijk gezegd en met argumenten onderbouwd. Maar vooral de Duitse politiek was doof en blind.

Op 4 maart 2016 schreef ik onderstaand commentaar en vroeg ik me af of de aanleg van Nord Stream II die ook toen al controversieel werd bevonden wel verenigbaar was met de Europese wetgeving en energiepolitiek. Ik concludeerde van niet. Het kantelpunt was 2014, het begin van de Russisch-Oekraïense oorlog die tot op de dag van vandaag voortduurt.

Hoe kan het dat een blogger en andere critici dat toen al concludeerden en de elite van Duitsland en de EU de kop in het zand hadden gestoken en ook na de onrechtmatige Russische inval van de Krim in 2014 nog vertrouwen in Poetin had? Het antwoord speelt op het raakvlak van economisch opportunisme en een verstoorde psyche. Ofwel, zelfbedrog en het ontbreken van zelfkennis en -reflectie.

Het is gewenst dat er een Europese parlementaire enquête komt die het energiebeleid van de EU sinds eind 2005 (begin aanleg Nord Stream) tegen het licht houdt. Dit soort naïviteit in de top van de EU is schadelijk voor de geloofwaardigheid en het functioneren van de EU. 

Update 12 februari 2017: Volgens een bericht in NRC wordt de EU steeds afhankelijker van Russisch gas. Met de tweede pijplijn Nord Stream II zal de afhankelijkheid nog groter worden. Maar de EU is oorverdovend stil over Nord Stream II. De EU zegt zich in theorie onafhankelijker te maken van Russisch gas, maar doet in praktijk het omgekeerde. De pseudo-populisten, rechts-extremisten of Brexiteers brengen minder schade aan de EU aan, dan de EU zelf. Zo wordt het zelfs voor supporters van de EU onmogelijk om nog in een EU te geloven die het één zegt, maar het ander doet. Een EU waar multinationals de geopolitiek bepalen. 

Is het gasproject Nord Stream II verenigbaar met de Europese wetgeving en energiepolitiek die streeft naar onafhankelijkheid? De vraag stellen is de vraag beantwoorden. Omdat Nord Stream II de EU-lidstaten minder onafhankelijk van de Russische Federatie maakt dient het geblokkeerd te worden. Het is meer dan een commercieel project van bedrijven als Gazprom, E-ON, OMV, Shell, Wintershall en Engie. Het is een politiek project dat in tijden is bedacht toen de relaties van Europa met de Russische Federatie redelijk waren. Sinds het Kremlin de Europese veiligheidssituatie ernstig heeft verstoord door de onrechtmatige bezetting van de Krim en de inmenging in de hybride oorlog in Oost-Oekraïne is dat veranderd. Wat in een recent verleden een project was om de onderlinge samenwerking te bezegelen is veranderd in een project dat de Russische agressie jegens Europa niet kan belonen. Inclusief de informatie-oorlog van het Kremlin tegen de EU.

In een artikel op de Vlaamse site Doorbraak.be schetst Theo Lansloot de achtergronden van de besluitvorming over Nord Stream II. Ik herhaal hier mijn reactie die ik er vanmiddag plaatste:

Mee eens. Het is krom om Nord Stream II een commercieel project te noemen, terwijl South Stream feitelijk om politieke redenen is afgeblazen door de EU vanwege strikte regelgeving die niet van toepassing is op Nord Stream II. De Italiaanse premier Renzi heeft meermalen op deze tegenstrijdigheid gewezen.

Inderdaad bevat de rol van Duitsland in de relatie tot de Russische Federatie volop tegenstrijdigheden. Het lijkt erop dat niet steeds dezelfden aan de touwtjes trekken. Duitsland is een land waar soms de emotie de boventoon voert en dan weer de rede. Het is nog steeds WOII die het de Duitsers moeilijk maakt om zich op een passende manier te verhouden tot het Kremlin. Onverwerkt schuldgevoel maakt het er onmogelijk op.

Toch hebben de belangrijkste partners, te weten Nederland (MH17), Frankrijk (Russische lening aan het Front National), Duitsland (Lisa en de Russische informatie-oorlog tegen kanselier Merkel, Duitsland en de EU) en het Verenigd Koninkrijk (Litvinenko) alle redenen om niet met Gazprom in zee te gaan. Dat zich niet geheel toevallig deze week tot China wendde voor een miljardenlening.

De EU kan het niet maken om met Nord Stream II zowel Oost- als Zuid-Europa te passeren en het Kremlin te dienen. En door het erop te gooien dat het een louter commercieel project betreft maakt het er hypocriet en ongeloofwaardig op. Iedereen weet dat het grote geopolitieke gevolgen heeft.

Aan de Russische Federatie moeten geen concessies gedaan worden. Want het leidt alleen nog maar tot het moeten doen van meer concessies. Een streep in het zand is voor iedereen duidelijker. De Russen met hun militaire macht hebben niets anders dan dat. Daarom moet de EU achter die eenzijdige macht kijken. En trouwens snel de eigen legers op orde brengen. Oekraïne lukt dat vanuit een slechtere uitgangspositie in 18 maanden. De EU moet dat in 12 maanden lukken. Als het wil.

De EU is zwak, verdeeld en niet in vorm. Dat valt de EU-lidstaten te verwijten. De oplossing is niet zozeer meer EU door federalisering zoals iemand als Guy Verhofstadt herhaaldelijk bepleit, maar gewoon het nakomen van gemaakte afspraken. De EU is levensvatbaar en valt op te vatten als een ballon die nu slechts half opgeblazen is en zieltogend toont. De EU heeft geen nieuwe ballon nodig, maar een ballon die zoals lang geleden overeengekomen de lucht krijgt die bij haar past. Niet meer en niet minder.

Foto: Partners/aandeelhouders in het vermeende project Nord Stream II.

Italiaanse cultuurminister benoemt zeven buitenlanders bij belangrijke musea

De Italiaanse Minister van Cultuur Dario Franceschini heeft zeven buitenlanders benoemd om belangrijke nationale musea te leiden. Ze moeten deze instituten bij de tijd brengen. Zoals gebouwen renoveren, openingsuren uitbreiden en accent leggen op marketing door nieuwe producten aan te bieden. De Italiaanse cultuur moet dus Europa in en daartoe wordt Europa binnengehaald. Dat kunnen Italianen blijkbaar niet zelf.

Het is een moedige, maar niet ongewone stap van Franceschini. Topposities in de museumsector zijn als de transfermarkt in het professionele voetbal. Directeuren worden gescout, aangezocht en met beloften gepaaid. Alleen het allerhoogste niveau blijft vaak gesloten voor buitenlanders. Zoals het Rijksmuseum dat ook een nationale identiteit vertegenwoordigt, zo wordt dan gezegd. Het kopt lekker: ‘een Duitser gaat leiding geven aan het Uffizi in Florence.’ Voor je het weet grijpt de populistische pers 75 jaar terug in de geschiedenis.

Het gaat om 3 Duitsers, 2 Oostenrijkers, 1 Brit en 1 Fransman. Het zijn volgens The Local: de 47-jarige Duitse Eike Schmid naar de Uffizi Galleria in Florence; de 48-jarige Duitse Cecilie Hollberg naar de Accademia Galleria in Florence; de 60-jarige Fransman Sylvain Bellenger gaat naar het Capodimonte Museum in Napels; de 34-jarige Duitser Gabriel Zuchtreigel gaat leiding geven aan de archeologische site bij Paestum; de 59-jarige Brit James Bradburne naar de Pinacoteca di Brera in Milaan; de 40-jarige Oostenrijker Peter Aufreiter neemt leiding over de Galleria Nazionale delle Marche in Urbino en de 61-jarige Oostenrijker Peter Assman over het Palazzo Ducale van Mantua. Op lagere functies zijn Italianen benoemd. Dat dan weer wel.

Femke Halsema antwoordde Federica Mogherini over religie en politiek

Minister Asscher (Sociale Zaken en Werkgelegenheid, PvdA) beantwoordde op 18 augustus mede namens minister Koenders kamervragen van de PVV over het bericht ‘EU: Wij willen meer politieke islam in Europa’. Hiermee verwezen De Graaf, Beertema en Wilders naar de toespraak ‘Call to Europe V: Islam in Europe’ van de Italiaanse EU-commissaris voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid Federica Mogherini op 25 juni 2015.

Mogherini’s toespraak heeft aandacht getrokken door de uitspraak dat de politieke islam deel van Europa uitmaakt: ‘For this reason I am not afraid to say that political islam should be part of the picture. Religion plays a role in politics -not always for good, not always for bad. Religion can be part of the process.’ Kritiek op Mogherini betrof niet de algemeen aanvaarde opvatting dat religie of de islam deel is van de politiek, maar dat de politieke islam dat doet. De politieke islam of het islamisme is immers een radicale opvatting van de islam die haaks staat op de democratie, de rechtsstaat, de diversiteit en de open samenleving waarvoor de EU en Mogherini pleiten te staan. Hoe is het mogelijk dat een EU-commissaris zo’n ideologie omarmt?

De vragen van Geert Wilders en z’n partijgenoten zochten niet de nuancering en de scherpte die het Lodewijk Asscher moeilijk kon maken. Vragen die het hem wel moeilijk hadden kunnen maken en het pleidooi van Federica Mogherini voor de politieke islam onderuit had kunnen halen zijn te vinden in de Ab Harrewijn lezing over religie en politiek van voormalig GroenLinks-leider Femke Halsema uit 2008.

Halsema bewandelt in de rol die ze religie toemeet een middenweg. Die religie volop de ruimte geeft, maar de ‘ethische superioriteit’ ervan afwijst omdat het een debat blokkeert: ‘Ethische superioriteit, het geloof van het weten, draagt ook de kiem van geloofs- of gewetensdwang in zich. Omdat eenvoudig niet voorstelbaar is of invoelbaar is dat mensen tot andere ethische afwegingen zouden kunnen komen, nemen ethische keuzes ook de vorm aan van een gebod of een verbod.’ Het geloof van het weten karakteriseert de politieke islam die niet een open debat met anderen zoekt, maar uitroept: ‘Islam is de oplossing!‘. Halsema gaf ooit het perfecte antwoord aan Mogherini die niet eens beseft voor welke waarden Europa staat dat ze mag vertegenwoordigen.

Foto: ‘An Islamist protestor in London protesting over anti-Muslim cartoons, 6 February 2006’.

Speculatie, Kremlinologie en machtsstrijd: Putin en de hardliners

Kremlinologie herleeft in de Russische Federatie zoals deze in de Soviet-Unie bestond. Het omvat pogingen om het Kremlin door het interpreteren van indirecte aanwijzingen te begrijpen. Wat betekent de vlucht van de Russische Oekraïne-gezant van Putin Vladislav Surkov met zijn familie naar Hong Kong? Kremlinologie bestaat door het gebrek aan betrouwbare informatie. Hoewel er sinds 1991 door de opgang van het internet en de sociale media veel veranderd is -zodat de snelheid van de verspreiding van informatie is toegenomen- is het opvallend dat dit in de Kremlinologie weinig verschil uitmaakt. Er komt zo goed als niets naar buiten.

President Vladimir Putin is sinds 5 maart niet meer in het openbaar verschenen. Toen ontmoette hij de Italiaanse premier Matteo Renzi in Moskou. In elk land is het opvallend als een staatshoofd zonder verklaring 10 dagen niet in het openbaar verschijnt, maar in Rusland is het nog opmerkelijker omdat de persoon van Putin tot focus van politiek is gemaakt en in de media tot inwisselbaar symbool van de Russische Federatie is geworden. Hoewel door het gesloten systeem van informatie het best kan dat de gewone Russen het niet eens in de gaten hebben dat er iets vreemds aan de gang is in Moskou. Daartoe worden oude beelden uitgezonden.

De meest waarschijnlijke speculatie is dat er sinds 5 maart in het Kremlin sprake is van een machtsstrijd die verband houdt met Oekraïne. Hoewel het best kan dat het wordt vermengd met een strijd over functies en economische belangen. Het gaat dus niet om een paleiscoup met rollende hoofden, maar om een vertraagde machtsstrijd die zich in fases afspeelt. Dat komt omdat facties elkaar nodig hebben en omdat Putin door de leidersschapscultus voor de gewone Russen de natie symboliseert. Ook als Putin de strijd van de hardliners de afgelopen 10 dagen verloren heeft, dan hebben ze hem nog nodig als uithangbord voor de eigen bevolking en front naar het Westen. Die rol geeft Putin weer invloed om tegeneisen te stellen. Daarom duurt het zo lang.

Wat betekent het als de hardliners winnen waar het nu naar uitziet, hoewel hun winst wellicht niet volledig is? Daarover zijn de speculaties evenmin van de lucht. Wordt eerst Tsjetsjenië uitgemest inclusief de trouwste bondgenoot van Putin Ramzan Kadyrov voordat de aanval op Mariupol wordt ingezet met een oorlog die niet langer hybride is, maar openlijk wordt erkend? Dat zou Oekraïne ademruimte geven. En op termijn Westerse steun. Gaan de hardliners die leunen op de inlichtingendiensten die deel uitmaken van de veiligheidsindustrie voor een realistische politiek die uitgaat van machtsevenwicht of vermengen ze dat net als Putin met religie en nationalisme? Het valt nog niet te voorspellen. Maar de contouren zijn in de afgelopen 10 dagen geschetst.

Foto: Tweet van Anders Aslund, 14 maart 2015.