Politieke retoriek versus kauwgomlucht. Gedachte bij de foto ‘Enoch Powell and Bubble Gum Boy, Wolverhampton’ (1970)

Deze foto uit 1970 van Paul Hill is getiteld ‘Enoch Powell and Bubble Gum Boy, Wolverhampton’. Op de auto staat de radicaal-rechtse conservatief Enoch Powell die in de leegte lijkt te praten tijdens de campagne voor zijn parlementszetel in Wolverhampton South West die hij tot 1974 behield. Hij was in 1968 vanwege zijn Rivers of Blood-toespraak naar de marge van zijn partij verbannen. Hierin laakte hij de massa-immigratie. Hij staat alleen. De foto is duidelijk journalistiek. Maar 50 jaar later roept de foto de vraag op of het beeldrijm niet te makkelijk is. De windbuil Powell die spiegelt met het kauwgom-jongetje. Ze blazen lucht de ruimte in.

Foto: Paul Hill, ‘Enoch Powell and Bubble Gum Boy, Wolverhampton’, 1970. Vintage Gelatin Silver Print.

Enquête over bevolkingsgroei en immigratie laat pijnlijk uitkomen dat Nederland een immigratieland zonder immigratiebeleid is

Of men het wel of niet eens is met de analyse van demograaf Jan Latten naar aanleiding van een onderzoek naar bevolkingsgroei en immigratie dat in opdracht van De Telegraaf werd gehouden, op één punt heeft hij onmiskenbaar gelijk. Namelijk dat Nederland een samenvattend beleid moet ontwikkelen over immigratie. Hoe bizar het ook klinkt, dat ontbreekt op dit moment. Dat is ongewenst. De Nederlandse politiek moet zelf kunnen bepalen wat het met het land wil. Zoals Latten zegt is het een politieke beslissing hoe om te gaan met het binnenlaten van migranten. Juist daarom moeten de knoppen ontwikkeld worden waar Nederlanders aan kunnen draaien. Links- of rechtsom. De absurditeit is dat vanaf de komst van de gastarbeiders in de jaren 1960 de Nederlandse politiek ontkent een immigratieland te zijn, terwijl de feiten al tientallen jaren aangeven dat Nederland dat wel is. Bij de status van een immigratieland hoort een immigratiebeleid. Zoals landen als Canada of Australië dat hebben. De interessante vraag is door wie dat de afgelopen decennia is geblokkeerd. Overigens, het is de vraag of de grenzen zo makkelijk kunnen worden gesloten als Latten veronderstelt.

Hoofdoorzaak van rentree Europees antisemitisme is normalisering van extreem-rechts dat de radicale islam extra vleugels geeft

Sociale media schieten alle kanten op. Voor een blogger is het dan ook ondoenlijk om alle negatieve commentaren op het eigen blog te zien. Laat staan te weerleggen of te corrigeren. Maar toevallig kwam ik bovenstaande reactie tegen bij een artikel op het blog van E.J. Bron. Het individu achter The Balkans Chronicles had op 2 januari 2019 bij mijn commentaar ‘Afleiding voor identificatieprobleem van rechtse Joden. Hoe door extreemrechts in Europa en VS het antisemitisme z’n rentree maakt’ gereageerd. Ik had het individu vervolgens met als onderwerp ‘Moderatie’ een e-mail gestuurd met de tekst ‘Uw reactie op mijn blog is verwijderd omdat u geen argumenten geeft, maar enkel niet onderbouwde verwijten en vraagtekens over mijn vermeende gebrek aan motivatie. Ik ga graag het debat met u aan, maar dan op een serieuze, faire manier aan de hand van feiten en argumenten.’ Het individu antwoordde niet, maar plaatste enkele uren later op het blog van E.J. Bron bovenstaande reactie. Daar reageerde ik zojuist op met de volgende reactie:

Ik haat geen Joden, en ik heb nooit gezegd dat ik Joden haat of heb me ooit hatelijk over Joden uitgelaten. U verwijst naar mijn commentaar, maar daar noch in welke uiting van me is haat tegen Joden terug te vinden. U kunt niet onderbouwen wat u zegt. U had het dan ook beter niet kunnen zeggen.

Het is dan ook onduidelijk waar u uw mening op baseert. Graag geef ik u een toelichting over dit commentaar waar u naar verwijst. De vork zit naar mijn idee anders in de steel dan u meent. Ik breng een andere nuancering aan. In de uitwisseling van reacties met Awi Cohen bij dit commentaar heb ik een en ander al toegelicht.

In het commentaar verwijs ik naar de video ‘Hoe door de massa-immigratie in Europa het antisemitisme zijn rentree maakt’ van ‘Do re mi fa so la ti’. De claim van die video is dat door de massa-immigratie van moslims naar Europa het antisemitisme zijn rentree maakt. Ik ontken het antisemitisme van moslims niet en keur dat af. Een aanhanger van de islam of welke religie dan ook ben ik overigens niet, hoewel ik het grondrecht van de vrijheid van godsdienst erken. Ik ontken evenmin dat er op dit moment een opleving van het antisemitisme in Europa is.

Ik leg alleen de hoofdoorzaak van de rentree van het antisemitisme in Europa niet bij de massa-immigratie, maar bij de normalisering van extreem-rechts.

Reden daarvoor is naar mijn idee dat de radicale islam in Europa weliswaar kwantitatief is gegroeid, maar in de kern van het establishment van politiek en media weinig steun heeft verworven. Dat is anders bij de rechts-extremisten die in sommige landen in de mars door de instituties verder zijn gekomen dan de radicale islam. Zie Trump, zie Orban, zie Kaczyński en zie de marginale Jean-Marie Le Pen en Gerard Batten (UKIP). Die machtspositie maakt naar mijn idee het verschil voor die normalisering.

Die rentree koppel ik dus niet aan de massa-immigratie van moslims, maar aan de opkomst van extreem-rechts in de VS dat door de opkomst van president Trump en (de inmiddels door Trump afgedankte) adviseur Steve Bannon (oud-hoofdredacteur Breitbart) aan populariteit en publiciteit heeft gewonnen. Miljardair Robert Mercer en diens dochter Rebekah steunden Bannon tot nu toe ruimhartig met financiële middelen en het vermoeden bestaat dat die steun gecontinueerd wordt in Bannons kruistocht met de opzet om radicaal-rechtse partijen in Europa met elkaar te verbinden. Ofwel, extreem-rechts in de VS, en in het kielzog daarvan in Europa, is met ruime geldelijke middelen opgestoomd naar de kern van de politiek.

Die opkomst en de normalisering van extreem-rechts, witte nationalisten, neo-Nazi’s en Ku Klux Klan-leden kwam tot uitbarsting bij de mars in Charlottesville van augustus 2017 waarbij 1 dode viel en de vergoelijkende reactie erop van president Trump die dat rechts-extremisme niet ondubbelzinnig veroordeelde. Trump kreeg daarop veel kritiek.

De rechts-extremisten schreeuwden leuzen als ‘Jews will not replace us’ en de nazi-leus ‘blood and soil‘, droegen Swastika-vlaggen en waren klaarblijkelijk geobsedeerd door Joden. Een rechtse demonstrant verklaarde in de media: ‘This city is run by Jewish communists and criminal niggers’. De marcheerders droegen hemden die praatten over Adolf Hitler. Kortom, extreem-rechts heeft een sterke onderstroom van antisemitisme.

Ik vraag me daarbij af hoe radicaal-rechtse Joden als Leon de Winter die onvoorwaardelijk president Trump steunen die tegengestelde geluiden met elkaar in harmonie kunnen brengen. Want hoe kan iemand van welke achtergrond dan ook die zich verzet tegen antisemitisme of racisme in algemene zin, het opnemen voor Trump die samenwerkt met rechts-extremisten en ze in de praktijk uit de wind houdt en niet ondubbelzinnig veroordeelt? Dat is uiteindelijk een vraag van moraliteit voor elk individu.

Het zal duidelijk zijn dat ik geen politieke bondgenoot van Trump of extreem- of radicaal-rechts ben. Van extreem- of radicaal-links trouwens evenmin. Evenmin ben ik een aanhanger of goedprater van de radicale islam en tolereer de islam niet van harte, maar simpelweg omdat de vrijheid van godsdienst onder de rechtsstaat is gegarandeerd. Evenmin haat ik Joden of welke bevolkingsgroep dan ook.

Ik probeer de wereld te verklaren aan de hand van de feiten en de wisselwerking daartussen. Een paradox als rechtse Joden die via een omweg het antisemitisme van David Duke of Richard Spencer steunen probeer ik te begrijpen. Of evangelische christenen die Trump steunen die alles doet dat tegenstrijdig is en dat haaks staat op de leer en het geloof van Jezus Christus.

Over de vraag of de rentree van het antisemitisme in Europa ongewenst is zijn we het denk ik eens. Dat antisemitisme is ongewenst en moet bestreden worden. Alleen over de vraag wat de precieze oorzaak is van die rentree zijn we het oneens. Ik leg die oorzaak bij de normalisering en vermaatschappelijking (mede in politiek en media) van extreem-rechts waardoor het bestaande antisemitisme van de radicale islam extra vleugels krijgt die het daarvoor niet had.

Foto: Schermafbeelding van een reactie van The Balkans Chronicles op het blog van E.J. Bron, 2 januari 2019.

Afleiding voor identificatieprobleem van rechtse Joden. Hoe door extreemrechts in Europa en VS het antisemitisme z’n rentree maakt

Reactie bij een video op YouTube die met knip- en plakwerk meningen stapelt zonder dat het een sterk betoog wordt. Aanleiding ervoor was de titel ‘Hoe door de massa-immigratie in Europa het antisemitisme zijn rentree maakt’ die ik misleidend vind. Waarbij de rabbi woorden in de mond worden gelegd die hij niet zegt. Niet alleen lijkt me dat deze conclusie niet uit de video volgt, maar ook is die onjuist. Want het is niet door immigranten uit Marokko of Turkije, maar door radicaal-, alt- of extreem-rechts dat het antisemitisme in de westerse wereld zijn rentree maakt. Wellicht is dat in Nederland relatief onzichtbaar door de pro-Israël houding van Wilders’ PVV, maar wie de reactie van president Trump op de schietpartij in de synagoge van Pittsburgh met 11 Joodse doden doorziet weet dat het alt-right is dat de kar van het antisemitisme trekt.

De plaatsing van de video door ‘Do re mi fa so la ti’ en de instemmende reactie van BETAR Netherlands (‘Dutch Zionist Activism since 1933’) maakt duidelijk uit welke hoek deze schuldtoekenning aan moslims van het toenemend antisemitisme komt: uit nationaal-rechtse Joodse hoek. Dat is echter een tragische positie die steeds minder vol te houden is voor Joden die hun kop niet in het zand steken. Want in toenemende mate kampen rechtse Joden in Europa of de VS met een probleem omdat Joden door de kern van de aan macht winnende alt-right, rechts-nationalisten of witte suprematisten uitgesloten of zelfs actief bestreden worden.

Dat tekent ook de onhoudbare positie van een Telegraaf-columnist als de zich met de Joodse zaak en het gedachtengoed van alt-right identificerende Joodse Leon de Winter die steeds moeilijker beide identificaties met elkaar in harmonie kan brengen omdat ze tegenstrijdig zijn. Dat leidt tot ontkenning van de werkelijkheid door middel van zwijgen en selectief wegkijken of tot een afleiding door een bijzaak tot hoofdzaak te bombarderen. Zoals het opblazen van het gevaar van de tamelijk machteloze, onderling verdeelde en slecht georganiseerde moslims die het stadium van pesterij en etterbakjes niet te boven komen. Mijn reactie:

Feit is dat antisemitische incidenten tegen Joden in de VS of Europa niet zozeer worden begaan door de nieuwe, maar door de oude bewoners. Politiek vertaald, het zijn niet de immigranten uit Arabische landen maar de rechtsextremisten die Joden op de korrel nemen. Het idee van Ron Dermer, de Israëlische ambassadeur in de VS, dat radicaal links en radicaal rechts in gelijke mate verantwoordelijk zijn voor geweld tegen Joden vindt geen onderbouwing in de feiten. Onweerlegbaar is dat er in Nederland incidenten van immigranten (of de tweede generatie) uit Arabische landen tegen Joden of Joodse doelen zijn. Maar de hoofdzaak is de van bovenaf georganiseerde en georkestreerde aanval op Joden van extreemrechts. Denk aan de voortdurende campagne tegen George Soros.

Daarom is de kop ‘Hoe door de massa-immigratie in Europa het antisemitisme zijn rentree maakt’ op zijn minst verwarrend en ongelukkig. Die kop zou eerder moeten luiden: ‘Hoe door extreemrechts of alt-right in Europa en de VS het antisemitisme zijn rentree maakt’.

Jan van de Beek bestrijdt standpunt Lubbers dat vluchtelingen een economisch belang voor Nederland hebben. Onderzoek gevraagd

In de NRC is een polemiek ontstaan tussen oud-premier Ruud Lubbers en emeritus hoogleraar Paul van Seters en onderzoeker aan de Universiteit van Amsterdam Jan van de Beek over het economisch belang van migratie voor Nederland. Lubbers plaatste samen met Van Seters een opinie-artikel op 7 augustus waarin zij niet alleen betoogden dat het volgens het Vluchtelingenverdrag van 1951 de plicht is voor een land om vluchtelingen op te nemen, maar ook dat het een noodzakelijk economisch belang voor Nederland is. In een reactie weerlegt Van de Beek stuk voor stuk de argumenten van Lubbers en Van Seters en zet vraagtekens bij hun motivatie.

Oud-ondernemer Lubbers krijgt van Van der Beek lik op stuk: ‘Gastarbeid heeft Nederland miljarden gekost. De gastarbeiders werden naar Nederland gehaald omdat de overheid destijds arbeidsmarktkrapte creëerde door de lonen kunstmatig laag te houden. Voor veel niet-innovatieve bedrijven een uitkomst. Ze profiteerden van de lage lonen en hoefden niet te investeren in kennis en machines.’ Het waren bedrijven zoals Hoogovens die in de jaren ’60 wegens arbeidskrapte werknemers wierven in Zuid-Europa of Marokko in plaats van te innoveren. De rekening van de werving van de laaggeschoolde werknemers werd later bij de belastingbetaler gelegd. Niet bij de bedrijven die de werknemers naar Nederland hadden gehaald. Het is opvallend dat Lubbers die mede aan de basis van deze scheefgroei stond nu twee carrières verder (politiek CDA, Hoge Commissaris Vluchtelingen VN) het moreel goede voorbeeld probeert te geven en daarbij zijn eigen verleden vergeet.

Een en ander is des te kwalijker omdat zoals Van de Beek aantoont dat in de jaren ’60 al bekend was. Het zou geen onwetendheid of naïviteit, maar een bewuste uitruil van belangen voor het aldus begunstigde bedrijfsleven zijn geweest: ‘Maar na de eerste en zeker na de tweede oliecrisis gingen veel van die bedrijven failliet of verplaatsten ze de productie alsnog naar lagelonenlanden. Dat was niet geheel onvoorzien: zoals ik in mijn proefschrift beschrijf had de directeur van de afdeling economische zaken van het ministerie van Sociale Zaken – het latere PvdA-kamerlid Berg – in 1967 al voor dit scenario gewaarschuwd.’

Van de Beek betwijfelt aan de hand van onderliggende cijfers dat de huidige migranten het beter doen dan de toenmalige gastarbeiders: ‘Ook de asielmigranten die wel werken dragen vaak niet of nauwelijks bij. Velen van hen zijn ongeschoold of laaggeschoold en degenen die wel goed geschoold zijn functioneren vaak onder hun niveau. Dat komt omdat menselijk kapitaal – zoals scholing en werkervaring – nu eenmaal moeilijk is mee te nemen naar een ander land. Daardoor verdienen ze weinig en mensen die weinig verdienen zijn vanwege onze uitgebreide verzorggingsstaat niet zelden netto-ontvangers.’ Hij oordeelt hard over Lubbers en Van Seters: ‘Ik vind de keuzes van Ruud Lubbers en Paul van Seters tegenover de zwaksten in onze samenleving immoreel. Je kunt het natuurlijk met hen eens zijn, maar wees dan wel geïnformeerd en eerlijk over de feiten. Zodat de Nederlandse burger weet waar hij of zij aan toe is.’ Hij verwijt ze oneerlijkheid en manipulatie van de feiten.

Van de Beek wijst op een open zenuw van de Nederlandse politiek met betrekking tot de kosten en baten van immigratie: ‘Vanuit mainstream politiek Den Haag bestond en bestaat hoegenaamd geen behoefte aan deze kennis.’ Voor de goede verstaander: toenmalig premier Ruud Lubbers (1982-1994) had zowel tijdens zijn premierschap als in zijn latere carrière (Vluchtelingen, duurzaamheid) geen boodschap aan de kennis over immigratie. Kortom, het kan op ethische of politieke gronden gewenst zijn om asielmigranten op te nemen. Maar de mening van Lubbers dat er een bijkomend economisch voordeel is wordt door Van de Beek weerlegd. Dat economisch belang bestaat niet en heeft in de recente Nederlandse geschiedenis nooit bestaan.

Van de Beek staat niet alleen in zijn kritiek, maar geeft er wel geloofwaardigheid aan. De vraag naar de kosten en baten van immigratie is een terugkerende stijlfiguur van de PVV, Pieter Lakeman constateerde in zijn boek Binnen zonder Kloppen (1999) dat de immigratie van niet-westerse allochtonen naar Nederland de staat sinds 1974 naar schatting ten minste zeventig miljard gulden heeft gekost en toenmalig CPB-directeur en PvdA’er Coen Teulings beweerde in 2010 dat Nederland ‘de slechte immigranten kreeg’. Nog steeds is niet goed uitgezocht waarom dat zo was en welke beslissingen daaraan ten grondslag lagen. Nog steeds hangen de suggesties van de PVV uit 2010 boven het publieke debat dat de immigratie ons land jaarlijks 7 miljard euro kost. Dit als uitkomst van een onderzoek van Nyfer. Het kabinet Balkenende IV wenste het niet uit te zoeken. Een politiek-economisch onderzoek naar de immigratie sinds de late jaren ’50 (vdve) kan Nederland en de PVV eindelijk antwoord geven op deze terugkerende vragen die maar niet afdoende beantwoord worden.

Foto: Buitenlandse werknemers in Hilversum, 1960-1970.

Fijnzinnige voorspelling van Adjiedj Bakas: Merkel vergeleken met nazitop uit 1945

Trendwatcher van beroep Adjiedj Bakas plaatste eergisteren bovenstaande tweet die reacties uitlokte. Hij zou volgens sommigen hiermee te ver gaan en smakeloos handelen. Daar ben ik het mee eens. Ik ben overigens van mening dat Merkel een grote fout heeft gemaakt door in augustus 2015 met haar uitspraak ‘Wir schaffen das’ de deur van Europa open te zetten voor vluchtelingen. De uitspraak had naar verluidt een aanzuigende werking en heeft Europese landen nodeloos veel ellende bezorgd. Maar om vervolgens kanselier Merkel gelijk te stellen met de nazitop die vanaf november 1945 in Neurenberg in een tribunaal werd berecht is buiten proportie. Er is nogal een verschil tussen een misdaad tegen de mensheid of een politieke inschattingsfout.

Om de tweet te begrijpen moet men begrijpen uit welk hout Bakas gesneden is. Hij trad af en toe op voor het YouTube-kanaal Café Weltschmerz dat zegt een basisgevoel van gezond wantrouwen tegen de bestaande orde te verwoorden. In praktijk treden er overwegend rechtse opinie-leiders op  De tweet is onder meer geplaatst (in gewijzigde vorm) door @NoThanksEU in de Brexit-campagne op 27 oktober 2015, door de Obama- en Clinton-kritische Eta Centauri op 27 oktober 2015 en op 11 januari 2016 door Trump-supporter en medewerker Linda Suhler. Het is een tweet die vanuit de Amerikaanse rechts-nationalistische hoek die het gedachtengoed van Donald Trump ondersteunt en de Democratische partij bestrijdt waardering ondervindt.

In een reactie op m’n tweet aan Bakas ‘Is dit bedoeld als humor? Het is nogal wat om Merkel met nazitop te vergelijken. Enfin, niet iedereen heeft historisch besef.’ antwoordt hij in een tweet met literatuurverwijzing: ‘Leestip: cornellpress.cornell.edu/book/?GCOI=80140100627270 …’ Deze link verwijst naar de studie ‘Weapons of Mass Migration’ uit 2010 van Kelly Greenhill. Het is de vraag of in dit boek uit 2010 Merkels politiek uit 2015 beschreven wordt. Omdat Bakas een trendwatcher is die blijkbaar de toekomst naar het verleden kan brengen door vrij en losjes om te gaan met de historische werkelijkheid moet dit niet onmogelijk worden geacht. Het is duidelijk waar Adjiedj Bakas zijn voorspellingen vandaan haalt en hoe fijnzinnig hij is.

Foto: Tweet van Adjiedj Bakas, 23 juli 2016.

PVV vraagt excuses massa-immigratie en islamisering. Onderzoek?

PVV’ers Geert Wilders en Joram van Klaveren stelden gisteren kamervragen onder de titel ‘De wens van het Nederlandse volk de voortgaande islamisering te stoppen‘ aan premier Rutte en vice-premier Asscher van Sociale Zaken. Ze verwijzen naar De Telegraaf dat resultaten geeft van een opinie-onderzoek door bureau Peil.nl van Maurice de Hond in opdracht van de PVV. Ofwel, de PVV verwijst in deze vragen naar zichzelf.

Uit het onderzoek blijkt dat meer dan driekwart van de Nederlandse bevolking de mening heeft dat de islam geen verrijking voor ons land is. En dat bijna 70% van de Nederlanders vindt dat er genoeg islam in Nederland is. Verder willen de vragenstellers weten hoe het kabinet gehoor gaat geven aan de wens van een meerderheid om de bouw van moskeeën te stoppen, een grondwettelijk verbod op de sharia in te voeren en de immigratie uit islamitische landen te stoppen. De slotvraag luidt wanneer het kabinet ‘het Nederlandse volk haar excuses aan[biedt] voor de massa-immigratie en het faciliteren en bevorderen van de islamisering van Nederland‘.

De PVV maakt het beide ministers en zichzelf te makkelijk. Afkeer van een bevolkingsgroep of een opinie-onderzoek over hoe ‘de Nederlandse bevolking’ over de islam denkt is geen grond voor beleid. Nederland is een land van minderheden waarbij over allerlei minderheidsgroepen negatieve uitkomsten mogelijk zijn. Roma, homosexuelen, gokkende en wokkende Chinezen, transgender mensen, pedofielen, WikiLeaks-supporters, agressieve atheïsten, naïeve koningsgezinden, solistische republikeinen, orthodoxe christenen, hitsige priesters, graaiende bankiers, zakkenvullende bestuurders, duikende journalisten of conservatieve politici. In de pluriformiteit wordt door de overheid iedere groep beschermd tegen de luimen van de ander.

In de vragen van de PVV is meer te vinden dan de automatische reflex en het eigen gelijk. De vraag naar de massa-immigratie is een terugkerende stijlfiguur van de PVV, maar biedt toch perspectief. Pieter Lakeman en Jan van de Beek deden vooronderzoek. CPB-directeur Coen Teulings beweerde in 2010 dat Nederland ‘de slechte immigranten kreeg’. Nog steeds is onduidelijk waarom dat zo was. Omdat massa-immigratie en islamisering niet samenvallen lijkt het verstandig dat te scheiden. Nog steeds hangen de suggesties van de PVV uit 2010 boven het publieke debat dat de massa-immigratie ons land jaarlijks 7 miljard euro kost. Dit als uitkomst van een onderzoek van Nyfer. Het kabinet Balkenende IV wenste het niet uit te zoeken. Een politiek-historisch onderzoek naar de massa-immigratie kan de PVV antwoord geven op haar terugkerende vragen.

Foto: Wim van der Linden, ‘Bij het Café Billard ‘Populair’ van H. Kroonen, Nieuwmarkt 9, tijdens de kermis, april-mei 1963‘. Credits: Stadsarchief Amsterdam.

Theodor Holman ontmoet Geert Wilders ontmoet Anders Breivik

Theodor Holman heeft een dialoog tussen Geert Wilders en Anders Breivik geschreven. Het leerstuk wordt in De Balie voorgelezen door Thijs Römer en Hugo Koolschijn onder regie van Titus Muizelaar. Op het Londense Heathrow heeft Wilders een vertraagde vlucht en komt in gesprek met Breivik. De kernvraag van Breivik aan Wilders is: ‘Hoe ver bent u bereid te gaan?’ Holman focust op de verschillen tussen Wilders en Breivik.

In een interview met Joost Niemoller op Dagelijkse Standaard licht Holman toe. Deel 1 en deel 2. Holman heeft het compleet gehad met de in zijn ogen onterechte kritiek op Wilders en het politiek correcte denken zoals dat in de media gebruikelijk is. Hij wil er niet meer optreden. Volgens hem zitten maatschappelijke voorlopers niet in de kunstwereld noch in de journalistiek, maar op het internet, bij blogs. Laatstgenoemden zijn vrijer.

Holman blijft onduidelijk in zijn opvatting over democratie. Hij zet het niet af tegen de rechtsstaat, maar tegen het fatsoen en de mores in de media. Dat lijkt zijn persoonlijke pijnpunt. Maar over de houdbaarheid van de democratie blijft-ie vaag. Volgens Holman kiest Wilders voor democratie en Breivik niet. Zoals hijzelf ook voor democratie kiest. Maar hij ziet dat dat door de massale immigratie van moslims de democratie onder druk staat. De remedie is goed onderwijs en geloof in de democratie. Wellicht tegen beter weten in.

De worsteling van Holman laat de twijfel zien na het wegvallen van oude vanzelfsprekendheden. Zijn voorkeur is de vrijzinnigheid en loopt van D66 en VVD tot PVV. Maar vrijzinnigen vinden in de Nederlandse politiek hooguit toevallig aansluiting bij een individu als Boris van der Ham. Interessant zou zijn als Holman zijn volgende Brechtiaanse leerstuk aan het ontstaan van een geloofwaardige vrijzinnige beweging zou wijden. Wat er niet klopt aan P&W en de PvdA weten we intussen wel. We moeten daaraan voorbijgaan voor de opbouw.

Foto: Schermafbeelding van passage uit interview op Dagelijkse Standaard van Joost Niemoller met Theodor Holman