Het Stedelijk Museum wenst Oranje goud op het WK. Een gelukwens die als teken valt te lezen dat de Europese Beatrix Ruf de Amerikaanse Ann Goldstein als directeur heeft opgevolgd. Het Stedelijk geeft aan niet langer aan de zijlijn te willen staan. Het wil meespelen in Amsterdam en de Nederlandse samenleving. Wordt het Stedelijk eindelijk uit de handen van de Raad van Toezicht gered en aan het publiek teruggegeven? Dat wordt in een klap gesuggereerd. Knappe marketing. Hopelijk is het echt zo. De keuze voor Le Cerf (het hert) van Ossip Zadkine is een knipoog. Het zorgt voor beeldrijm. Weliswaar is het beeld van hout, maar schitterend bedekt met bladgoud. Dus voetballiefhebbers, de aanname is: het Stedelijk heeft nu al goud. Kom dat zien.
Update 13 oktober 2017: Eindelijk komt er beweging in de vastgeroeste machine die het Stedelijk Museum is waar amateurs bestuurlijk jarenlang de dienst hebben uitgemaakt. Met onrealistische ambities. NRC meldt in een bericht dat de nieuwe (sinds 1 oktober) voorzitter van de Raad van Toezicht Ferdinand Grapperhaus de nevenactiviteiten van artistiek directeur Beatrix Ruf gaat onderzoeken. Haar dagen bij het Stedelijk lijken geteld. De feiten die onherroepelijk wijzen op belangenverstrengeling staan te haaks op de ethische code om ze nog te kunnen verhullen of weg te praten.
Een onderzoek naar de nevenactiviteiten van Ruf komt neer op een onderzoek naar het reilen en zeilen van de vorige Raad van Toezicht onder voorzitter Alexander Ribbink. Die gaf haar dekking. Het is het scenario van dief en diefjesmaat. De kwestie Ruf staat niet op zichzelf en past in een patroon van mismanagement, stuurloosheid en zelfoverschatting.
Door de kunstwereld werd de Eerste Turing Toekenning, 2009 aan het Stedelijk met Ribbink -via TomTom- in een dubbelrol als ontoelaatbaar en gênant ervaren. De geur van handjeklap en bestuurlijk onzuiver handelen was van een afstand te ruiken. In de jaren daarna bleek kritiek klinken op de Raad van Toezicht, die dat hautain afwimpelde. Het Amsterdamse gemeentebestuur had nog weinig grip of visie op het in 2006 verzelfstandigde Stedelijk. Dit zag ik in 2013:
‘Het valt te hopen dat de Raad van Toezicht bij het vinden van een nieuwe directeur loskomt van zowel het bestuurlijk-ambtelijk denken zoals dat vertegenwoordigd wordt door de PvdA-politicus Guusje ter Horst als het sponsordenken van Ribbink, Cees de Bruin en Rob Defares die elk goed zijn voor vele tientallen of honderden miljoenen. Ingefluisterd door oude getrouwen die deze (ex-)ondernemers op sleeptouw nemen om ze van een museale waarheid te voorzien. Het Stedelijk hoeft niet ver van huis te gaan. Het kan zoeken in Den Haag, Rotterdam of Amsterdam voor een goede directeur. Zodat het drama Ann Goldstein niet herhaald wordt.‘
Zo schreef ik op 28 augustus in een posting die pijlen op de Raad van Toezicht (RvT) van het Stedelijk Museum (SM) richt. Hoe kun je in het misnoegen over functioneren en mentaliteit nog afwijzender zijn?
In november 2011 waagde verzamelaar Jan Christiaan Braun een poging. Zijn kritiek was dat de RvT te weinig afstand tot de gemeente Amsterdam nam, niet tot een constructieve rol wist te komen, geen passie voor en notie van beeldende kunst had en niet had voorkomen dat het SM zelfs op nationaal was voorbijgestreefd door Museum Boijmans, het Van Abbemuseum en het Haags Gemeentemuseum.
Kunstcriticus Anna Tilroe deed afgelopen vrijdag in de NRC een nieuwe poging. Ze neemt de ruimte om haar ongenoegen over de RvT te verwoorden. Dat doet ze schitterend afgemeten in haar afwijzing van een foute mentaliteit bij de RvT met de foute mensen aan het roer van wat ooit het belangrijkste museum van hedendaagse kunst van Nederland was.
Tilroe ziet in de keuze voor Goldstein een mismatch waarmee de RvT het paard achter de wagen spande: ‘Die droom leverde een directeur op die niet begreep dat een op Amerika en het Westen georiënteerd aankoop- en tentoonstellingsbeleid niet de manier is om het Stedelijk Museum naar de eententwintigste eeuw te tillen‘. Met een aforistische sneer die de deur van welwillende kritiek dichtgooit: ‘De Raad heeft vast gedacht dat ontkennen van het heden de manier was om de toekomst veilig te stellen‘.
Volgens Anna Tilroe blijkt uit de profielschets voor de nieuwe directeur dat de RvT geen idee heeft waar het SM precies staat. Ze wijt dat aan de samenstelling: ‘Van de zeven leden komt er één uit de politiek, vijf -waaronder een prins- uit de financiële sector en het bedrijfsleven en welgeteld één uit de kunstwereld zelf, een kunstenaar die in het buitenland woont.‘ Toegevoegd kan worden dat een vacature voor een lid van de RvT vraagt om ‘een breed en relevant netwerk in zowel het bedrijfsleven als in het politiek maatschappelijke veld’, maar er geen enkele expertise of vaardigheid op het gebied van de cultuursector, de beeldende kunst of de museale sector verlangd wordt.
Tilroe heeft gelijk dat het huidige SM een bedrijf is waar CEO’s het voor het zeggen hebben en vervolgens niet weten wat ze moeten doen. Dat staat haaks op de traditie van Sandberg, De Wilde en Beeren. Daarom is er een nieuwe, krachtige en door de wol geverfde directeur nodig die met politiek inzicht, een goed zakelijk beleid, een open blik naar Azië, Afrika en Zuid-Amerika en ruime museale en kunsthistorische kennis zowel de gemeente Amsterdam als de RvT overbodig maakt.
Dat gaat niet om een strijd van directeur en museumstaf tegen de rest. Ook de RvT is immers gebaat bij succes van het museum. De amateurs op het gebied van beeldende kunst en de museumsector in de RvT zullen diep in hun hart beseffen dat een museum meer dan een bedrijf is. Het SM moet teruggegeven worden aan het publiek en de kunstenaars, en uit handen genomen van deze miljonairs uit het bedrijfsleven die museumpje spelen, maar akelig blijven steken in uiterlijkheden.
Foto 1: Ben van Meerendonk, Henry Moore (links) en directeur Willem Sandberg in het Stedelijk Museum, Amsterdam 1950. Credits: Collectie IISG.
Foto 2: Yayoi Kusama’s installatie ‘Aggregation: One Thousand Boats Show‘ in de tentoonstelling ‘Nul 1965‘, Stedelijk Museum Amsterdam. Credits: Collectie Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam.
Museumdirecteuren en museumdirecteuren. Met lieslaarzen in het water of niet. Met stoere brandweermannen aan het werk of niet. Een serieus vak dat vakmanschap vraagt. Vakmanschap is meesterschap, zo klinkt het. Boijmans weet als geen ander museum het gezegde uit te beelden het water is tot aan de lippen gestegen. Op weg naar ’n depotgebouw. Paul Klemann tekent z’n fascinatie voor Ann Goldstein die bij het Stedelijk opstapt.
Ann Goldstein verlaat per 1 december 2013 het Stedelijk Museum. Zo maakt het museum in een persbericht bekend. Ze volgde Gijs van Tuyl per 1 januari 2010 op. Haar aftreden werd al lange tijd verwacht. Ze bleef al die tijd de afstandelijke Amerikaanse conservator die de media meed en geen contact legde met het publiek en in de praktijk niet de observatie weersprak dat ze geen Nederlands sprak. Er gaan al lange tijd geruchten dat ze Jeffrey Deitch bij het MOCA (The Museum of Contemporary Art) in Los Angeles opvolgt. Haar oude stek.
Volgens het persbericht meent Goldstein ‘dat haar werk voor het museum in haar ogen voltooid is en dat het museum klaar is voor een nieuwe artistieke directeur die het museum in de toekomst zal leiden‘. Ze verklaart: ‘Nu, bijna een jaar na de heropening, hebben we ons lang nagestreefde doel bereikt (..). Ik heb mijn vertrek op 26 juni aan de Raad van Toezicht aangekondigd in de overtuiging dat mijn werk nu voltooid is (..).’ Hoe nu verder? ‘De Raad van Toezicht is het proces van de werving van een nieuwe artistiek directeur inmiddels gestart en verwacht in de eerste helft van 2014 tot een aanstelling te kunnen komen. Algemeen directeur Karin van Gilst zal gedurende die periode zorg dragen voor de continuïteit.’ Voltooid is het steekwoord.
De verantwoordelijkheid voor het vinden van een directeur ligt dus bij de Raad van Toezicht (RvT). Die bestaat uit Alexander Ribbink (voorzitter), Cees de Bruin, Rob Defares, Marry de Gaay Fortman, Guusje ter Horst, Prins Constantijn van Oranje en Willem de Rooij. De laatste is beeldend kunstenaar. Deze RvT is een merkwaardig fenomeen. Toen ABN het als hoofdsponsor nog voor het zeggen had merkte kunstverzamelaar Christiaan Braun op over de media: ‘Ik kan maar één ding concluderen: hier is sprake van journalistieke vervalsing met het kennelijke oogmerk de overname van het Stedelijk door ABN Amro opnieuw goed te praten’. Alexander Ribbink is een voormalige topman van TomTom. In 2009 ging de Eerste Turing Toekenning 2009 van 450.000 euro naar het Stedelijk Museum. Een initiatief van Pieter Geelen, mede-oprichter van TomTom.
Het valt te hopen dat de Raad van Toezicht bij het vinden van een nieuwe directeur loskomt van zowel het bestuurlijk-ambtelijk denken zoals dat vertegenwoordigd wordt door de PvdA-politicus Guusje ter Horst als het sponsordenken van Ribbink, Cees de Bruin en Rob Defares die elk goed zijn voor vele tientallen of honderden miljoenen. Ingefluisterd door oude getrouwen die deze (ex-)ondernemers op sleeptouw nemen om ze van een museale waarheid te voorzien. Het Stedelijk hoeft niet ver van huis te gaan. Het kan zoeken in Den Haag, Rotterdam of Amsterdam voor een goede directeur. Zodat het drama Ann Goldstein niet herhaald wordt.
Naar aanleiding van het ontslag van directeur Jeffrey Deitch bij het MOCA (The Museum of Contemporary Art) in Los Angeles gaat hoofdredacteur Domeniek Ruyters van Metropolis M los in een beschouwing. In een over zichzelf heen buitelend en prikkelend betoog wordt alles met alles verbonden. Of het klopt is de vraag, maar daar zal het Ruyters niet om te doen zijn. Hij gebruikt het geval Deitch om aan te tonen hoe conservatief de museumwereld is. Niet alleen in de VS, maar ook in Nederland. Da’s als het opengooien van een open deur.
Deitch is een kunsthandelaar die in 2010 museumdirecteur werd. Om het slecht geleide MOCA uit het slop te halen. Het verwijt is dat-ie het MOCA zo populariseerde dat-ie het overleverde aan het amusement. Daar in Los Angeles in het hart van de entertainment-industrie. Ruyters citeert Christopher Knight van de LA Times die het ontslag ingebakken ziet in Deitch’ aanstelling. Want iemand met nauwelijks museumervaring zal een veelgelaagd museum nooit in de vingers krijgen. Het bestuur koerste af op een aangekondigde ramp met Deitch’ aanstelling. Nederland kent ook voorbeelden van mislukte museumdirecteuren die met mooie praatjes haasje-over sprongen naar de populaire cultuur zonder te beseffen wat de functies van een museum waren.
Ruyters noemt Franks Haks als een Nederlandse evenknie van Deitch, maar relativeert die vergelijking door verschillen op te sommen. Haks initieerde en begeleidde eind vorige eeuw de nieuwbouw van het Groninger Museum en begaf zich buiten gebaande paden. Hij kwam niet alleen van de universiteit, maar had daarvoor in Utrecht museumervaring opgedaan. ‘Hij was bovendien een museumman, met oog voor andere zaken‘ merkt Ruyters terecht op. Deitch is de populist die grote slagen maakt en handelaar blijft, Haks de popularisator met oog voor details die vanuit de kunstgeschiedenis en de museumwereld weet hoever grenzen opgerekt kunnen worden. Het ideale profiel van de bouwpastoor. Want in Nederland is museumbeleid vaak vastgoedbeleid.
Het betoog van Ruyters explodeert in een spetterende laatste alinea: ‘Toch denk ik dat de museumwereld enorme behoefte heeft aan directeuren die op een intelligente wijze de bestaande bastions en coalities durven te doorbreken, heersende belangen op het spel durven te zetten, inclusief de eigen geschiedenis van het museum, om met frisse blik naar het heden en het verleden te kunnen kijken. Of ze nu Haks of Deitch heten.‘
In analyse zo waar, maar in uitvoering zo onwaar. Want hoe stelt Ruyters het zich voor dat het onverzoenlijke verzoend kan worden in een alleskunner die museumdirecteur op z’n sjerp heeft staan? Een noodzakelijke voorwaarde om als museumdirecteur te slagen is voldoende museumervaring, (kunst)historische inhoud, vaardigheden om het ‘genre’ van het kunstmuseum open te breken en bij de tijd te brengen zonder door te schieten richting amusement en voor dat alles voldoende politiek inzicht en handigheid om in college, stad, bestuur, land en bij geldschieters steun op te bouwen. En dat met kunsthistorische opleidingen die geen beroepsvariant ‘museumdirecteur‘ kennen. Het is bij elke aanstelling telkens weer afwachten wat het wordt.
Het ‘burgemeestersmodel‘ van klein beginnen en doorgroeien naar een steeds grotere plek biedt de garantie dat het nooit hopeloos mislukt. Maar zo’n model heeft als nadeel dat een directeur op te late leeftijd de eerste stap zet, de carroussel vervolgens te traag draait bij gebrek aan voldoende plekken, een directeur ingekapseld raakt en de frisse blik verliest, en niet door grenzen gaat die nodig doorbroken moeten worden. Zoals Ruyters vol genegenheid en beste wensen voor de museumsector opmerkt. Zo blijft de museumwereld conservatief.
Foto: Pontus Hulten met een schilderij van Gösta Adrian-Nilsson in de tram in Stockholm 1953. Credits: Lennart Olson.
George Knight 