Aartsbisschop William Goh vervolgt zijn kruistocht tegen het secularisme met misleiding en verwijzingen naar het holisme

De Rooms-Katholieke aartsbisschop van Singapore William Goh is mijn favoriete religieuze mikpunt. Hij heeft het niet op het secularisme en ik niet op hem. Dat laatste niet omdat hij tegen het secularisme is, maar omdat hij dat bewust verkeerd voorstelt. Dat maakt hem oneerlijk en onwaarachtig. Hij voert er een kruistocht tegen.

In een eerder commentaar omschreef ik hem als een religieuze complotdenker die in intellectueel en moreel opzicht een schande voor de kerk van Rome is. Het raadsel is wat Goh met zijn neerbuigende houding jegens andersdenkenden hoopt te bereiken. Mag Goh van de Romeinse curie ongestraft desinformatie verspreiden?

Niet alleen geeft Goh een verkeerde voorstelling van het secularisme dat hij ten onrechte als strijdig met religie afschildert, hij lijkt evenmin te begrijpen wat holisme is dat hij integreert in zijn religie. Maar hoe kan iets alomvattend voor allen zijn als het beperkt is tot een specifieke religie, namelijk het Rooms-Katholicisme volgens William Goh? Soms vervaagt de grens tussen voorbeeld en parodie. Bij Goh gebeurt dat gegarandeerd.

Rooms-katholieke aartsbisschop William Goh spreekt zich opnieuw fel tegen het secularisme uit. Hij maakt zijn eigen kerk te schande

De rooms-katholieke aartsbisschop van Singapore William Goh zet zijn kruistocht tegen het secularisme voort. Hij valt in herhaling zoals dit commentaar van september 2019 met een soortgelijke preek aantoont. Toen vroeg ik me af: ‘Wat voor onzin is er in hemelsnaam in hem gevaren? Ligt hij uit kerkpolitieke redenen onder vuur van conservatieven? Zijn woorden zijn niet alleen in strijd met de aard van het secularisme en de tolerantie jegens andersdenkenden, maar ook met opvattingen over diversiteit en multiculturalisme die Goh eerder naar buiten bracht. (..) secularisme is dé manier om eenheid te promoten, wat Goh in de video ontkent. Dat is het secularisme waarin alle religies en levensovertuigingen gelijkwaardig zijn en onder de garantie van de nationale staat vreedzaam samen kunnen leven’. Het is veelzeggend dat Goh tot dezelfde kerk behoort als paus Franciscus die openheid en toenadering tot andersdenkenden predikt. Goh steekt zijn standaardpreek af tegen het secularisme. Hij begrijpt niet wat het inhoudt en is neerbuigend tegen de voorstanders ervan. Die per definitie niet anti-religieus of goddeloos zijn wat Goh niet begrijpt. Goh is een religieuze complotdenker die in intellectueel en moreel opzicht een schande voor de kerk van Rome is. Of juist een voorbeeld ervan?

In een artikel op openDemocracy legt de Turkse hoogleraar politicologie (sociologie van religie, secularisme en burgerschap) Haldun Gülalp in ‘In defense of secularism; Polarization based on a politics of religious identity seems to be the most dangerous for democracies’ uit wat secularisme is en welke functie het heeft. Het kan opgevat worden als een antwoord op de religieuze identiteitspolitiek van aartsbisschop William Goh die religie als politiek middel inzet dat tot radicalisering leidt. Hiermee besmet hij onbewust zijn eigen religie:

Foto: Schermafbeelding van deel artikel ‘In defense of secularism; Polarization based on a politics of religious identity seems to be the most dangerous for democracies’ van Haldun Gülalp op openDemocracy, 19 november 2019.

Aartsbisschop William Goh geselt vanaf de kansel het secularisme en spreekt zichzelf tegen

Het is lastig om niet verdrietig te zijn over de woorden van de rooms-katholieke aartsbisschop van Singapore William Goh. Wat voor onzin is er in hemelsnaam in hem gevaren? Ligt hij uit kerkpolitieke redenen onder vuur van conservatieven? Zijn woorden zijn niet alleen in strijd met de aard van het secularisme en de tolerantie jegens andersdenkenden, maar ook met opvattingen over diversiteit en multiculturalisme die Goh eerder naar buiten bracht. Zoals in 2018 in een interview met het Vaticaanse Asia News waarin hij uitlegt hoe secularisme in een staat als Singapore in de praktijk functioneert en de regering ‘die feitelijk seculier is’ niet tegen maar voor religie is. En voegt Goh toe: ‘Our ability to live together peacefully, especially among different religions, is truly a miracle.’ Kortom, secularisme is dé manier om eenheid te promoten, wat Goh in de video ontkent. Dat is het secularisme waarin alle religies en levensovertuigingen gelijkwaardig zijn en onder de garantie van de nationale staat vreedzaam samen kunnen leven. Dat Goh zichzelf vergeet kan hem nog vergeven worden, maar dat hij meent dat katholieken en ‘mensen zonder God’ geen gemeenschappelijke waarden hebben en elkaar niet kunnen vinden is bizar. Met zijn neerbuigende houding jegens andersdenkenden die geen ‘mensen van God’ zijn laat deze rooms-katholieke aartsbisschop zich kennen als iemand die verbinding afwijst.

Het evangeliserende ‘Bring Your Bible To School Day’ van het rechts-christelijke ‘Focus on the Family’ ligt onder vuur

In de VS is 3 oktober niet de viering van Leidens ontzet, maar ‘Bring Your Bible To School Day’. Het is een initiatief van de rechts-christelijke organisatie Focus on the Family. Het initiatief werd ernstige publicitaire schade toegebracht toen NFL-quarterback Drew Brees die er een promotor voor was in het openbaar op zijn woorden terugkwam nadat hij beticht werd de anti-LGBTQ visie van Focus on the Family te delen. Daar reageerde voorzitter Jim Daly van Focus on the Family op in het programma van Pete Hegseth op Fox News. Raw Story besteedt er aandacht aan in een bericht. Daly zegt niemand te haten, maar hij heeft de schijn tegen met zijn ageren tegen de LGBTQ-gemeenschap. Christenen als Daly framen de kritiek op hun intolerantie als niet tolerant. Zwak punt aan de ‘Bring Your Bible To School Day‘ is het evangeliserende effect ervan om andersdenkenden ongevraagd te confronteren met het christelijk gedachtegoed. Dat Focus on the Family zich goed voorbereidt en weet in welk maatschappelijk mijnenveld het zich met deze actiedag begeeft blijkt wel uit de oproep aan deelnemers op BringYourBible.org om zich goed te informeren over hun wettelijke rechten:

Foto: Schermafbeelding van deel homepage van ‘Bring Your Bible To School Day; oct. 3’ op BringYourBible.org.

Onbewust wijst Nashville-initiator Piet de Vries erop dat religieuze organisaties geen ruggegraat hebben

Dit citaat is afkomstig van voormalig predikant Piet de Vries uit een bericht van het AD van vandaag over de kritische reacties op de Nashville-verklaring over homoseksualiteit en transgenderisme. De Vries is verbonden aan de faculteit Religie en Theologie van de VU. DDS zet het citaat in een kader en onderstaande reactie is een antwoord op een artikel met dit citaat. De Vries heeft gelijk dat kerken zich moeten laten horen. Zeker als een maatschappij dreigt te ontsporen en gelovigen en niet-gelovigen opkijken naar de kerk als moreel kompas. Maar over welke ontsporing heeft hij het met zijn vergelijking tussen nazi- en genderideologie?

Want wat bedoelt De Vries met ‘genderideologie’? Hoe wordt volgens hem dat aan de christelijke kerken of de leden hiervan opgelegd? Het is begrijpelijk dat De Vries vanuit zijn religieuze overtuiging bepaalde standpunten afwijst. Daarvoor leven we in een pluriforme samenleving die als politieke filosofie het secularisme heeft dat godsdiensten en levensovertuigingen een gelijke plaats geeft, en onder de rechtsstaat die onder meer de grondrechten garandeert op het juridische vlak. Binnen die kaders mogen we met elkaar van mening verschillen dat het een lieve lust is. Daarom is onze veelzijdige en veelkantige samenleving ook zo boeiend. En altijd in beweging. Die zogenaamde genderideologie is dus uitsluitend voor intern gebruik. Als De Vries en zijn medestanders er niks mee willen, dan hoeven ze er niks mee te doen en kunnen ze het afwijzen.

De Vries en zijn medestanders wordt niets door iemand opgedrongen. Hij kan autonoom in eigen kring zijn. Hij wil echter meer, zo lijkt het. Namelijk bepalen hoe de samenleving ingericht is en hoe andersdenkenden zich naar zijn christelijke ideologie moeten voegen. Of in pure vorm of in de verwaterde vorm van het compromis. Die wens is terecht en begrijpelijk, want maatschappelijke organisaties zoals politieke partijen of religieuze organisaties zoals kerkgenootschappen mogen zich laten horen. Die ruimte hebben De Vries en de orthodoxe kerken op dit moment al. Vanwaar dan toch zijn angst om onder de voet te worden gelopen en zijn onrust die leiden tot een vergelijking met nazi-ideologie die feitelijk zegt dat hij geen recht van spreken heeft en hem een dictaat wordt opgelegd dat hij en de orthodoxe christenen vanwege levensgevaar moeten slikken?

Een bredere interpretatie van De Vries’ woorden is dat religieuze organisaties zich in de geschiedenis voortdurend in de luren hebben laten leggen door de wereldlijke overheid. Dat varieert van de vermenging van religie en politiek door de kruisvaarders tot het hedendaags knechten van hele volkeren uit naam van een godsdienst, zoals in Saoedi-Arabië. Religieuze organisaties waren en zijn tot op de dag van vandaag met één vinger te lijmen. Zij staan pas op tegen onrecht als dat het onrecht van de eigen religieuze organisatie is. Dat is de schijnheiligheid van religieuze organisaties die zingeving en ethiek ondergeschikt maken aan machtsvorming. Piet de Vries is duidelijk met zijn krakkemikkige en contra-productieve vergelijking. Het artikel ‘The Subversion of Christianity’ van Alan Cross droeg bij aan mijn meningsvorming over dit onderwerp.

Foto 1: Schermafbeelding van deel artikel ‘Doorgedraaide Nashville-initiatiefnemer vindt homohuwelijk vergelijkbaar met het nazisme: ‘En de kerk zwijgt!’’ van Tim Engelbart voor DDS met een citaat van Piet de Vries, 8 januari 2019.

Foto 2: Schermafbeelding van eigen reactie bij artikel ‘Doorgedraaide Nashville-initiatiefnemer vindt homohuwelijk vergelijkbaar met het nazisme: ‘En de kerk zwijgt!’’, DDS, 8 januari 2019.

Conservatieve christenen laten zich kennen in Nashville-verklaring

Tientallen protestante predikanten, docenten en politici hebben de Nashville-verklaring ondertekend. Een Nederlandse versie van een Amerikaanse verklaring uit 2017. Het gaat over de afwijzing van homoseksualiteit en transgenderisme. Mensen zouden zich volgens deze christenen niet als zodanig mogen identificeren. Het doet stof opwaaien onder medewerkers van de Vrije Universiteit, zoals blijkt uit dit bericht van AT5. Dit nieuwsmedium ziet het als ‘anti-homomanifest’. De verklaring gaat er ook over wie de Bijbelse waarheid in pacht heeft. De conservatieve ondertekenaars van de verklaring of de christenen die ruimdenkender zijn?

Opmerkelijk is de volgende passage die zegt: ‘Deze seculiere geest van onze eeuw brengt een grote uitdaging mee voor de christelijke kerk. Zal de kerk van de Heere Jezus Christus haar Bijbelse overtuiging, duidelijkheid en moed verliezen en opgaan in de tijdgeest?’ Dit is een valse tegenstelling. Leden binnen een Nederlandse kerkelijke organisatie hebben de volledige vrijheid en zeggenschap om in eigen autonomie te leven volgens de beginselen die ze waardevol achten. Door niemand worden ze verplicht om ‘op te gaan in de tijdgeest’.

Deze kleine, geradicaliseerde, conservatieve gemeenschap van christenen stelt de eigen situatie slechter voor dan die in werkelijkheid is. Waarom ze dat doen is de vraag. In eigen kring zijn ze vrij, terwijl de verklaring de suggestie wekt dat dat niet zo is. Hoe dan ook voelen ze zich onder druk gezet door de samenleving en vrezen ze voor hun eigen overtuiging. Door dat in een verklaring te zetten hopen ze mogelijk te voorkomen dat leden afglijden. Maar van de andere kant kunnen deze christen-fundamentalisten niet hun wil opleggen aan een meerderheid van andersdenkenden, onder wie homoseksuelen en transgenders met een andere geloofsovertuiging of levensovertuiging. Want die hebben eveneens autonomie in hun eigen kring.

Het is de vraag voor wie deze verklaring bedoeld is. Het is duidelijk dat de harde kern van orthodox-conservatieve protestanten zich ertoe aangesproken voelt. Maar zij hebben die verklaring niet nodig omdat ze toch al denken volgens hun Bijbelse waarheid die hiermee in lijn is. Dat deze christenen deze verklaring ondertekenen geeft duidelijkheid en laat goed uitkomen wat fundamentalistische religie in de kern betekent.

Dat gaat om insluiten, om niet te zeggen opsluiten van de eigen gelovigen in de eigen kring, en uitsluiten van anderen daarbuiten. Daar is niks merkwaardigs aan omdat dit nu eenmaal het kenmerk van godsdienst is. Die insluiting én uitsluiting zijn zowel de kracht als de zwakte van godsdienst. De Nashville-verklaring heeft de verdienste dat het dit kenmerk van godsdienst benadrukt en voor iedereen duidelijk maakt. Het past andersdenkenden niet om daar neerbuigend of lachwekkend over te doen omdat ze daarmee hetzelfde doen wat de Nashville-verklaring doet. Namelijk het veroordelen van mensen die anders denken en anders zijn.

Foto: Schermafbeelding van deel artikel ‘Onenigheid op Vrije Universiteit om christelijk anti-homomanifest’ op AT5, 6 januari 2019.

Het nieuwe religieuze normaal: intolerantie geframed als tolerantie. Met in de hoofdrol koning Hamad bin Isa Al Khalifa van Bahrein

Een opvallend bericht op mijn favoriete website ChristianHeadlines.com. Het gaat over een ontmoeting van religieuze leiders in Los Angeles op 13 september om te spreken over religieuze tolerantie. Van de drie monotheïstische godsdiensten waren vertegenwoordigers aanwezig. Als initiatiefnemer en schrijver van het document ‘Bahrain Declaration for Religious Tolerance’ werd de aanwezige politieke leider van Bahrein koning Hamad bin Isa Al Khalifa voorgesteld. Maar de bijeenkomst had een soennitisch karakter en was een schijnvertoning over religieuze tolerantie. Dat kritiekloos werd opgepikt door Amerikaanse conservatief-christelijke media. Koning Al Khalifa is het tegendeel van religieuze tolerantie. Mijn reactie bij het bericht:

What if religion is the problem? Let’s say if it is a case of short-sightedness. So, it would be wise, in preventing that, to meet representatives of all beliefs. Not only leaders of religious organisations.

By the way, the Sunni King Hamad bin Isa Al Khalifa of Bahrain is widely known for suppressing and crushing the opposition of the majority Shiite community. With the help of the Sunni leadership of Saudi Arabia. He has not spearheaded a movement of tolerance, but a movement of intolerance. Hamad bin Isa Al Khalifa is the example of religious repression.

Amnesty International says in a report from 21 August 2012: ‘However, the government’s response has only scratched the surface of these issues. Reforms have been piecemeal, perhaps aiming to appease Bahrain’s international partners, and have failed to provide real accountability and justice for the victims. Despite the authorities’ claims to the contrary, abuses continue to be committed against those who oppose the Al Khalifa family’s rule. The government is refusing to release scores of prisoners who are incarcerated because they called for meaningful political reforms, and is failing to address the Shi’a majority’s deeply seated sense of discrimination and political marginalization, which has exacerbated sectarian divisions in the country.’

It is one or the other. Or the other religious leaders who met with him are not well-informed about the unilateral view of religious tolerance by their interlocutor Hamad bin Isa Al Khalifa. Or they are aware of it and keep it silent.

If Veronica Neffinger was a well-informed and objective journalist who knows what she is talking about, she should have mentioned the details of the religious intolerance of King Hamad bin Isa Al Khalifa of Bahrain. But she did not.

Foto 1: Schermafbeelding van deel artikel ‘Jewish, Christian, and Muslim Leaders Join Together to Advocate for Religious Tolerance’ van Veronica Neffinger op ChristianHeadlines.com, 14 september 2017.

Foto 2: Schermafbeelding van tweede pagina van  rapport ‘BAHRAIN: FURTHER INFORMATION: BAHRAINI ACTIVIST SENTENCED TO THREE YEARS: NABEEL RAJAB’ van Amnesty International, 21 August 2012, Index number: MDE 11/051/2012.

Stel je voor: twee moslims krijgen 83 stokslagen in Zwolle vanwege ‘de misdaad van het islamitisch geloof’. Rechtsstaat Nederland?

Stel dat op de Zwolse markt voor het marktkraam van de lokale COC onder het gejuich van het publiek twee moslims 83 stokslagen krijgen vanwege ‘de misdaad van het islamitisch geloof’. Een publieke vernedering. Dat is wat hier op het filmpje te zien is, maar dan alleen omgekeerd. Volgens een bericht in The Sydney Morning Herald kregen twee homoseksuele mannen voor de Syuhada moskee in Banda Atjeh 83 stokslagen vanwege ‘de misdaad van homoseksuele sex’. In dat deel van Sumatra is sinds 2014 de sharia van kracht.

Ruud Koopmans: Westen moet zich weerbaarder opstellen tegenover intolerante islam. Kansen voor de sociaal-democratie?

‘Als zoiets in naam van jouw religie gebeurt, heb je de verantwoordelijkheid om te handelen. Maar ook nu wordt weer gezegd dat dit niets met de islam te maken heeft’. Aldus de in Duitsland werkzame Nederlandse hoogleraar sociologie en migratie-onderzoek Ruud Koopmans in een interview met Wierd Duk in het AD naar aanleiding van de recente aanslag op een kerstmarkt in Berlijn in naam van de islam.

Het stoort Koopmans dat moslims, linkse media, linkse wetenschappers en politici zeggen dat zo’n aanslag niets met de islam te maken heeft. Dat kan uitgebreid worden met christelijke opiniemakers. Zo framede Trouw in 2015 in een kop in een indirect witwassen van het christendom dat de verwoesting van Palmyra niets met religie te maken had. President Obama en toenmalig premier Cameron meenden in 2014 zelfs te moeten zeggen dat ISIS niet met de islam te maken had, terwijl ze dat als niet-moslims helemaal niet te bepalen hadden. Het is menselijk om verdiensten te claimen en geen verantwoordelijkheid te nemen voor negatieve ontwikkelingen. Maar het wordt een politieke chaos als allerlei belanghebbenden vanwege de eigen politieke agenda de islam voor hun eigen karretje spannen. Dat ontneemt het zicht op de werkelijkheid en blokkeert een open debat over de islam. Het ontkennen van de kwalijke kanten van de islam is een politieke ramp.

Koopmans voelt zich een roepende in de woestijn. Hij neemt zowel afstand van de rechts-populisten van de PVV en AfD waar hij niets mee te maken wil hebben, als van de intolerante islam die naar zijn schatting zo’n 500 miljoen moslims omvat waarvan er 50 miljoen geweld zouden accepteren om de islam te verdedigen, als van de linkse kosmopolieten die hun kop in het zand steken en zich neerbuigend gedragen tegenover de critici van de multiculturele samenleving die al te makkelijk als achterlijk en racistisch worden benoemd.

Koopmans zegt zich een ouderwetse sociaal-democraat te voelen, maar geeft aan dat het lastig is om je met het onderwerp van integratie en islam politiek in het midden op te houden. Des te meer omdat het gezag van de sociaal-democratie is weggevaagd. Tussen ‘gewone’ religiekritiek op de islam en de islamofobie van rechts-populisten in. Koopmans gaat uit van een rechtsstatelijke opstelling en vraagt om wat gezond verstand: ‘We moeten veel duidelijker definiëren wat de kern van de rechtsstaat is. Nu is het enorm moeilijk om migranten, die zonder papieren of met valse identiteitsbewijzen zijn binnengekomen, uit te zetten. (..) Dit soort verwrongen gedrag ondermijnt juist de rechtsstaat. Het is een gevolg van verkeerde politieke beslissingen als hier zoveel kwaadwillenden kunnen rondlopen, die niet uitgezet kunnen worden. Dat zijn misstanden die doden kunnen kosten. Het is ook niet rechtsstatelijk om iedereen maar binnen te laten en daarmee gewetenloze mensensmokkelaars in de kaart te spelen. Hoe kan dat een ‘Europese waarde’ zijn?‘

Koopmans sluit aan bij sociaal-democratische denkers als Paul Scheffer die voorstander zijn van de EU, en het als noodzaak zien dat de buitengrenzen goed bewaakt worden en staten weer controle over het eigen territorium krijgen. Zie hier zijn artikel ‘Groot Europa is zwak Europa’. Niet de derde, maar de vierde weg. Tussen de 1) intolerante islam, 2) multiculturele denkers en goedwillende  kosmopolieten die vanuit hun eigen reservaat neerkijken op burgers die zich uit arren moede wenden tot het tegengeluid van rechts-populisten en 3) rechts-populisten die de EU en de democratie willen breken en de islam daarvoor als middel gebruiken.

Koopmans meent dat de westerse democratieën zich veel weerbaarder dan nu op moeten stellen om de eigen waarden overeind te houden. Feitelijk biedt deze klare rechtsstatelijke lijn de sociaal-democratie enorme kansen tussen het elitaire kosmopolitisme (GroenLinks, D66), het rechts-populisme (PVV, VNL, GeenPeil, FvD) en het goedpraten van de kwalijke kanten van de islam en religie in het algemeen in (DENK, CDA). PvdA-leider Lodewijk Asscher kan zo met gematigd nationalisme en anti-globalisme nieuwe kansen creëren voor zijn partij als hij bovengenoemde uitgangspunten duidelijk en overtuigend verwoordt. Luistert hij naar Koopmans?

Foto: Schermafbeelding van deel artikel ”Het Westen moet zich veel weerbaarder opstellen’’ in het AD, 4 januari 2017.

When lights are low. Is Trump de nieuwe Hitler of Putin?

In de voorbereiding op zijn inauguratie gaat het van kwaad tot erger met president-elect Donald Trump. Zelfs Amerika-deskundige Willem Post komt in een commentaar met de titel ‘Trump op ramkoers met ‘eigen’ CIA, politieke crisis dreigt’ terug op zijn artikel in NRC van 15 november 2016 dat ik hier becommentarieerde als slecht doordacht en niet op bekende feiten gebaseerd. Ik schreef over Trump: ‘Het gaat vreselijk worden. Het zou ook de Nederlandse media sieren dat ze de berichtgeving over Trump niet normaliseren. Of sussende opinies zoals die van Willem Post die volgen uit een fikse portie wensdenken niet publiceren zonder   disclaimer. Media moeten niet meegaan in de suggestie dat ‘het allemaal wel zal meevallen’ met president Trump. Het gaat naar alle waarschijnlijkheid niet meevallen, maar tegenvallen. (…) Het is de taak van de media om daar van dag tot dag kritisch verslag van te doen. Media dienen in de berichtgeving en in de opinie Trump kritisch te blijven volgen en te blijven wijzen op de soort politiek die hij voert. Die verre van normaal is.‘

Inzicht komt met schokken tot stand als het om Trump gaat. Het is zo onvoorstelbaar wat hij van plan is dat zelfs deskundigen als Post het eerst niet konden zien. Zoals ook Duitsers achteraf het verwijt kregen dat ze de ware aard van Hitler niet hadden gezien en hem in 1933 op het schild hesen. En de weg vrijmaakten voor zijn dictatuur. Hetzelfde dreigt nu in de VS. De enige hindernis voor zijn komende autoritaire bewind is nog de officiële benoeming door het Electoral College op 19 december. Probleem is dat onvoldoende wordt beseft dat Trump de democratie om zeep zal helpen en het daarom bij een weerbare democratie hoort, zoals Bastiaan Rijpkema zegt, om bedreigers ervan de pas af te snijden. Maar wanneer en hoe moet er ingegrepen worden?

Hoe dan ook neemt de bewustwording toe over de schade die president Trump gaat veroozaken. Of dat het tij nog tijdig kan keren valt te betwijfelen. Het is de Russisch-Amerikaanse politieke econoom Alexei Bayer die in een artikel voor Kyiv Post rechtuit praat vanuit zijn kennis over de Russische Federatie. Onder Putin is die multicultistaat veranderd van een democratie in een autoritair bewind dat nog slechts zwakjes de schijn van democratie ophoudt. Ook een maffiastaat waarin de leiders gangsters zijn die de bevolking bestelen van hun rijkdommen. Bayer vreest dat onder Trump hetzelfde zal gebeuren en de weinig succesvolle zakenman rijker dan Putin zal worden door de VS met zijn zakenvrienden te bestelen. Dan gaan de lichten van de Amerikaanse democratie uit. Laat achteraf niemand huilend zeggen dat het onverwachts kwam. De signalen zijn duidelijk.

Foto: Adolf Hitler op campagne, 1932.