Het begrip ‘installatie’ in de hedendaagse kunst

Ilse Ermen, ‘Installation, Nach Gebrauch sind die Waschlappen auszuwaschen, auszuwringen und zum Trocknen aufzuhängen‘, 2007. Collectie. Kunst, Archäologie und Museum Baselland.

Het woord ‘installatie’ is veelzijdig. Vraag is of de verschillende betekenissen overeenkomsten hebben. Dat blijkt zo te zijn.

Kunstminnenden zullen het associëren met ‘een ruimtelijk beeld bestaande uit heterogene (afzonderlijke) elementen, door een beeldend kunstenaar opgebouwd, uitgestald of opgehangen op een speciaal daarvoor uitgekozen binnenruimte‘. 

Technisch geïnteresseerden zullen het in verband brengen met een systeem ‘waarin een verzameling van technische componenten wordt samengesteld tot een functioneel geheel’. Denk aan een productieband in een fabriek. Het Engelstalige ‘Assembly line‘ dekt de lading beter.

Die installatie moet ook geïnstalleerd worden. Technisch geïnteresseerden zullen wellicht dan ook denken aan de plaatsing van zo’n machine of productieband. Dat is de installatie van een installatie.

De fijnste betekenis is ‘plechtige bevestiging in een ambt‘ van bijvoorbeeld een priester, hoogleraar of lid van een vertegenwoordigend lichaam, zoals een volksvertegenwoordiging. Het geïnstalleerde lid wordt door de benoeming niet alleen onderdeel van de organisatie, maar ook vertegenwoordiger ervan. Men kan ook zeggen deel van de geschiedenis van betreffende organisatie. Met andere woorden wordt dat soms ‘inwijding’ of ‘inauguratie’ genoemd.

Deze drie of vier betekenissen hebben gemeen dat afzonderlijke elementen tot een geheel worden samengevoegd. Dat is de installatie. Dat kunnen kunstobjecten, machineonderdelen of leden van een volksvertegenwoordiging of organisatie zijn.

Of het bovenstaand kunstwerk van Ilse Ermen volgens de definitie van afzonderlijke elementen die tot een geheel worden samengevoegd een installatie genoemd kan worden is niet op voorhand duidelijk. Het is volgens de toelichting een zeefdruk in kleur op PVC Polyvinylchlorid.

Is het wellicht ‘slechts’ een interventie of intermezzo? Dat zijn andere begrippen in de praktijk van de hedendaagse kunst. Als het de ruimte waarin het werk hangt ‘erbijtrekt‘ en zelf tot element wordt, dan voldoet het aan de minimale voorwaarde van wat een installatie is.

De site geeft duidelijkheid over nog vijf in vorm identieke teksten uit hetzelfde jaar 2007 die vergelijkbare objecten (ähnliche Objekte) zijn. Samen vormen ze wel degelijk een installatie die is samengevoegd door kunstenaar Ilse Ermen.

Als een curator of museumconservator de zes werken van Ermen in een binnenruimte presenteert, dan is het feitelijk geen installatie. Maar zo simpel ligt het ook weer niet. Installaties van gestorven kunstenaars zoals Joseph Beuys, Mario Merz of Walter De Maria die volgens een uitgebreide documentatie door een museumstaf worden opgebouwd, dus gereconstrueerd worden in de kunstpraktijk weer wel installaties genoemd. Terwijl ze dat eigenlijk niet zijn, maar wel een reconstructie, een re-enactment van een installatie.

Begripsverwarring geeft aan dat de hedendaagse beeldende kunst historie krijgt. Daar hoort het herschrijven van begrippen bij. Dat heeft blijkbaar even tijd nodig.

Installatie ‘Cliffhanger’ van kunstenaarscollectief Steinbrener/ Dempf & Huber geeft kritiek op massa-toerisme

Kunst wordt door beleidsmakers vaak ingezet voor andere doelen. Neem regionale kunstfondsen die het niet gaat om de versterking van het ‘kunstsysteem’ of ‘kunstklimaat’, maar om versterking van de sociale cohesie of de maatschappelijke inbedding of hoe dat in sociologische modetermen heet.

Kunst die ingezet wordt voor stadspromotie en toerisme is ook zo’n heilloze combinatie waarin de (functie van) kunst verdwijnt. Beleidsmakers zijn er dol op. Kunstenaars en kunstliefhebbers verfoeien het.

Hoe kunnen kunstenaars protesteren tegen het misbruik van de kunst? Een aardige case is de installatie of Kunstintervention ‘Cliffhanger’ in een Oostenrijks natuurgebied. Bij de Mira waterval in het Naturpark Ötscher Tormäuer, ten zuidwesten van Wenen. Het is kritiek op het massa-toerisme.

De installatie is op te vatten als interventie van kunstenaars en als een interventie tegen toeristen om ongestoord selfies te kunnen maken in dit niet langer ongerepte natuurgebied.

De installatie van het Oostenrijkse kunstenaarscollectief Steinbrener/ Dempf & Huber bestaat uit een grote rode nep-deuropening met daarboven het bord ‘Tourist Information’. Na drie jaar voorbereiding en 13 jaar na het eerste ontwerp, werd het project “Cliffhanger” op 18 september 2020 in de Ötschergräben geopend. In een steile wand naast de Mirafall werd de gevel van een bedrijfspand geplaatst.

Cliffhanger van collectief Steinbrener/ Dempf & Huber bij de Mirafall, Ötschergräben, N.Ö.
18. September 2020 – September 2021

De opzet van het kustenaarscollectief is naar eigen zeggen maatschappijkritiek: ‘De verovering van het landschap en het voortdurend verleggen van de grenzen van de beschaving – ook door toerisme – worden hier met spectaculaire middelen in beeld gebracht. Het massatoerisme, dat de afgelopen jaren steden en regio’s vaak tot decor voor hun bezoekers heeft gemaakt en hun bewoners tot figuranten heeft gemaakt in hun eigen omgeving, wordt nu zelf getroffen door het coronavirus. De radicale praktijken in recreatiegebieden om de winst te maximaliseren ten koste van de lokale bevolking en de natuur lijken minstens één keer te zijn onderbroken’.

Een toelichting bij een YouTube-video over ‘Cliffhanger’ van 16 juni 2021 op nieuwssite Zenger zegt dat de installatie die ‘controversieel’ wordt genoemd in september 2021 zal worden verwijderd vanwege klachten van toeristen ‘omdat het het uitzicht op de pittoreske plek heeft verpest’. Deze reactie sluit exact aan bij wat het kunstenaarscollectief ermee beoogde. Daarom lijkt de reactie bijna te mooi om waar te zijn en er onlosmakelijk onderdeel van te zijn. Niet toevallig noemen Steinbrener, Dempf & Huber in de beschrijving van dit project ook als einddatum september 2021.

Florian Schublach, het hoofd van het natuurpark, gaf opdracht tot de installatie. Hij noemt het nog steeds “een heel goed idee“. Maar dan komt het: “Het was niet bedoeld als een populaire attractie. Het was bedoeld als het tegenovergestelde van een populaire attractie. Het was niet opgezet om veel mensen daarheen te laten gaan, eerder andersom.” Het valt te raden wat dat ‘eerder andersom’ betekent. Kiest hier een beleidsmaker de kant van de kunstenaar?

Zandzakken van kunstinstallatie in Oude Kerk krijgen kritiek omdat ze strijdig zouden zijn met monumentale waarde kerk

Er klinkt vanuit het CDA en de ‘Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad’ kritiek op de tentoonstelling ‘Poems for Earthlings’ van de Argentijnse kunstenaar Adrián Villar Rojas in de Oude Kerk in Amsterdam. Een ‘site-specifieke installatie’ die te zien is tot 27 april 2020. De Oude Kerk zegt in een toelichting dat de ‘wereldberoemde kunstenaar’ hiermee zijn eerste solo in Nederland heeft. Critici menen dat de monumentale waarde van de 17de eeuwse kerk door de huidige tentoonstelling niet tot zijn recht komt. Er zou volgens hen al langer sprake zijn van een spanning tussen erfgoed en hedendaagse kunst, met het erfgoed als verliezer.

De kunstenaar lijkt de zandzakken waarmee hij de kerk heeft gevuld te legitimeren door te verwijzen naar het verleden. Vroeger werden in oorlogstijd kerken van binnenuit beschermd met zandzakken. Maar de Oude Kerk niet die ‘te onbelangrijk’ werd gevonden. Het idee is dat Villar Rojas dat onrecht herstelt door de Oude Kerk met terugwerkende kracht belangrijk te maken door het te beschermen met zandzakken. Churchill zei ooit (vertaald): ‘Heb je vijanden? Goed. Dat betekent dat je, op een moment in je leven, voor iets bent opgekomen.‘

Een zaak voor de hoogste rechter. Zijn kunstwerken van Braun Barends in Kunsthalle Mannheim beschermd volgens auteursrecht?

Deze reportage uit 2015 van het Duitse SWR (Südwestrundfunk) gaat in op twee installaties van de kunstenaar NatHalie Braun Barends in de Kunsthalle Mannheim. Tijdens een renovatie zijn haar werken PHaradise en HHole in juni 2018 volgens plan verwijderd omdat ze volgens de architect niet in het concept pasten. De filosofische vraag is of een gat verwijderd wordt als de omgeving verdwijnt. Zie hier voor details. Braun Barends vindt dat haar auteursrecht geschonden is en eist voor PHaradise minstens 90.000 en voor HHole minstens 220.000 euro schadevergoeding. Tevens eist ze dat de Kunsthalle haar werken opnieuw installeert.

De uitspraak van Kunsthalle-directeur Ulrike Lorentz is uitzonderlijk hard en niet hulpvol als ze publiekelijk stelt dat deze werken van Braun Barends in de kunstwereld nooit betekenis gehad hebben. Vraag is waarom ze dan ooit zijn geïnstalleerd. Vandaag dient de zaak voor de hoogste rechterlijke instantie van Duitsland, het Bundesgerichthof in Karlsruhe. De meeste media kiezen als belangrijkste  invalshoek of dit kunst is, niet of het volgens het auteursrecht beschermd wordt. Maar dat laatste is een meer interessante vraag die ook in de architectuur leeft, zoals bij een verbouwing van het Centraal Museum waarbij architect Mart van Schijndel zonder succes eiste dat zijn werk beschermd werd. Ook daarover bestaan uiteenlopende gedachten, dat is voor Braun Barends’ kunstwerken niet anders. De tendens lijkt dat de bescherming relatief en tijdelijk is.

Foto: NatHalie Braun Barends, ‘HHole’ in Kunsthalle Mannheim (Reflection Room), 2006. (Work in Progress, created as part of the exhibition “Full House: Faces of a Collection”). Credits: Thomas Henne en NatHalie Braun Barends.

Kunstwerk ‘In Memoriam Albert Verlinden’ van Jordy Koevoets verwijderd door GVB

Een werk van de Bredase kunstenaar Jordy Koevoets is afgeplakt door het GVB. In een bericht geeft AT5 de bijzonderheden: ‘Het was bedoeld als statement tegen de roddeljournalistiek, een in memoriam voor RTL-boegbeeld Albert Verlinde. Het werd geplaatst in een vitrine op metrostation Wibautstraat maar werd snel afgeplakt door een geschrokken GVB.’ Koevoets wilde met de installatie In Memoriam: de dood van een roddelkoning een statement maken tegen ‘de onmetelijke en verzengende banaliteit en absurditeit van de huidige consumptie- en mediamaatschappij.’ Het werk is vandaag op last van het GVB definitief verwijderd.

Koevoets liet geen onduidelijkheid bestaan over zijn opstelling: ‘Weg gluiperige glimlach, weg schijnheilig gezicht; het is gedaan met de dagelijkse zelfbevlekking. Lieve Albert, we hebben van je genoten zolang het duurde…’. Het GVB kwam volgens een woordvoerder tot ‘deze ongebruikelijke beslissing’ omdat het werk ‘dusdanig kwetsend voor een bepaald persoon’ was dat het werd verwijderd. Waarom volgens Koevoets een ‘statement tegen de roddeljournalistiek’ een statement tegen de ‘consumptie- en mediamaatschappij’ is valt niet makkelijk in te zien. Ageren tegen licht amusement draagt de valkuil van de doodlopende weg in zich.

Foto: Installatie ‘In Memoriam: de dood van een roddelkoning’ van Jordy Koevoets in vitrine Metrostation Wibautstraat, Amsterdam. Voor en na.

A in Wonderland in Exbunker Utrecht met installatie over aardbeving Groningen

Alice in Wonderland, of ‘A in Wonderland‘ is een Gronings kunstenaarscollectief met Hinnie Steenbruggen, Paula Biemans, Peter Schudde en Manja Kindt. Ze realiseren projecten in de openbare ruimte. Hun kunst zoekt een antwoord op actuele thema’s. Het kan niemand ontgaan zijn dat dat voor Groningen de aardbevingen zijn. Die hangen als een zwaard van Damocles boven de Groningers die in het aardbevingsgebied wonen. Wanneer valt de grote klap? Een kwestie van tijd. In de installatie ‘Magnitude’ nu op toernee en te zien bij Exbunker in het Utrechtse Wilhelminapark wordt dat verbeeld door ijsblokken die aan touwen aan het plafond hangen. Wanneer smelt het ijs, wanneer vallen de blokken uit de touwen? Met de snoekbaars, baksteen of haas die zijn ingevroren. Kunst die ergens over gaat zonder gemakzuchtig ergens bij aan te schurken. Zo kan het ook.

De installatie is nog te zien op zaterdag 23 en zondag 24 januari van 13:00 tot 18:00 uur. Zie ook: FB-pagina A in Wonderland.

Foto: Eigen foto van deel installatie ‘Magnitude’ van A in Wonderland in Exbunker te Utrecht, 17 januari 2016.

Tentoonstelling hedendaagse kunst in Bolzano door schoonmakers ‘opgeruimd’

Klassiek, een tentoonstelling van hedendaagse kunst die door de schoonmakers wordt opgeruimd omdat ze dachten dat het rommel was. Het overkwam de tentoonstelling ‘Dove andiamo a ballare questa sera?’ (Waar gaan we vanavond dansen) van Goldschmied & Chiari in het Museion in het Noord-Italiaanse Bolzano/ Bozen. Ze creëerden een installatie over de jaren ’80 in Italië, een periode die volgens de toelichting werd gekenmerkt door ‘consumentisme, hedonisme, door socialistische politici en hun eeuwigdurende feesten.’

Het misverstand werd in de hand gewerkt omdat de schoonmakers afgelopen zaterdag de restanten van het openingsfeestje  op vrijdagavond in de foyer moesten opruimen. Met dezelfde flessen, sigarettenpeuken, confetti en zelfs achtergelaten kledingstukken als in de tentoonstellingszaal. Aldus een bericht in The Local.it. Kunst imiteert het leven dus soms iets te waarheidsgetrouw. Omdat de schoonmakers de objecten toch niet hadden weggooid omdat ze twijfelden kan de tentoonstelling opnieuw ingericht worden. Eind goed, al goed.

Wat levert deze schoonmaak-actie op? Naast publiciteit ongetwijfeld vele lacherige stukjes in de media die niet na zullen laten op te merken waar hedendaagse kunst begint en eindigt. Neveneffect is wel dat de actie van de schoonmakers de strekking van de tentoonstelling van Goldschmied & Chiari ondermijnt. Want hoe kan het dat de schoonmakers die toch specialisten zijn inzake rommel geen verschil zagen tussen de restanten van een feestje dat zou hebben plaatsgevonden in de jaren ’80 en in 2015? Dat kon beter. De rest is bijzaak.

Foto 1: Aankondiging van het Museion dat het werk op de tentoonstelling wordt gereconstrueerd.

Foto 2: Still van de tentoonstelling ‘Dove andiamo a ballare questa sera?’ van Goldschmied & Chiari in Museion in Bolzano.

Anish Kapoor krijgt in Versailles ruimte voor een Dirty Corner

De reactie van deze bezoekers op het werk van de Brits-Indiase kunstenaar Anish Kapoor in de tuinen van Versailles toont de kracht van het werk. Ze zijn in verwarring gebracht. De plaatsing van zijn uit 2011 daterende werk Dirty Corner wordt in de verbeelding voorgesteld als de reuze vagina van de koningin en is van juni tot oktober te zien. Met de assemblage van werk, plek en betekenis roept Kapoor vragen op over de grenzen aan de macht, en aan de kunst. Hij zegt een politieker perspectief op de macht te willen geven dan zoals dat doorgaans in Versailles wordt gepresenteerd. Driehonderd jaar na de dood van koning Lodewijk XIV op 1 september 1715. Dat hij de ruimte krijgt om dat op zo’n symbolische plek te mogen doen getuigt van moed van de organisatie van het kasteel van Versailles en van de kracht van zijn eigen improvisatievermogen.

Christoph Büchel installeert een moskee in Venetië. Wat is het?

Misleiding of kunst, religie of maatschappijkritiek, commercie of bewuste creatie van een incident dat op de Biënnale van Venetië publiciteit trekt? Het project van de Zwitsers-IJslandse kunstenaar Christoph Büchel uit de stal van de belangrijke Zwitserse galerie Hauser & Wirth is het allemaal tegelijk. En omdat het voor verwarring zorgt is het interessant. Maar hoe pakt het uiteindelijk uit en welke krachten ondersteunt het?

Büchel regelde onder de bescherming van een kunstmanifestatie vergunningen om een al veertig jaar leegstaande kerk om te vormen tot een kunstwerk dat functioneert als een moskee. Zijn handelsmerk is om dat hyperrealistisch te doen, en alle verwijzingen naar kunst, galerie of kunsthandel af te kappen. Iemand als de Belgische kunstenaar Guillaume Bijl die op dezelfde manier werkt speelt met dezelfde verwachtingen en receptie van het publiek. Alle uiterlijkheden van de installatie lijken samen te vallen met een echte moskee, zoals dat op de site mosque.is wordt gepresenteerd. Maar het is een kunstproject met religie als halfproduct.

Interessanter dan de vraag hoe de Venetiaanse moskee past in de artistieke carrière van Christoph Büchel, zijn marktwaarde zoals Hauser & Wirth die bewaakt of de receptie van het publiek is wat de moskee voor de integratie doet. Dat is door de mengvorm niet op voorhand duidelijk. Venetië heeft tot 22 november eindelijk een moskee. Sommigen zien dat als gerechtigheid, anderen als een dwaling. Een antwoord dat allen dient is niet te geven. Christoph Büchel toont aan dat beeldende kunst, theater en religie in elkaars verlengde liggen.

De beginfase van religie als een hybride vorm tussen kunst en theater willen we wel eens vergeten als we het machtspolitieke streven van religies serieus nemen. De moskee van Büchel maakt niet alleen religie van een kunstwerk, maar ook van religie kunst. Dat opnieuw benadrukken van een bijna vergeten aspect van religie zou wel eens Büchels grootste verdienste kunnen zijn. Z’n installatie haalt het verre verleden van religie terug.

Foto 1: Biddende gelovigen in de Venetiaanse moskee van Christoph Büchel ter promotie op FB-pagina van galerie Hauser & Wirth.

Foto 2: Banner van mosque.is van Christoph Büchel.

Parijse kunstbeurs FIAC doet het met partners. Komedie om geld

De FIAC is een internationale kunstbeurs in Parijs. Met als belangrijkste partners warenhuis Galeries Lafayette, advocatenkantoor Clifford Chance, automobielen Renault, parfumerie Guerlain, sierglas Swarovski en dranken Fondation d’entreprise Ricard? FIAC-directeur Jennifer Flay vindt desgevraagd  (11’32’’) dat het partnerschap met deze bedrijven ‘fundamenteel belangrijk’ is omdat ‘het de kunstenaars de mogelijkheid geeft om verder te gaan in hun creatieve proces’. Verder in hun creatieve proces richting Galeries Lafayette?  Tja, zo kun je het bekijken. Is dan de conclusie dat de FIAC alles te maken heeft met kunsthandel, iets minder met kunstenaars, nauwelijks nog iets met autonome kunstwerken en vrijwel niets met kunst? Ja, dat kan veilig de conclusie zijn.

In het buitenprogramma werd op de sjieke Place Vendôme het op een anale plug lijkende Tree van Paul McCarty door vandalen vernield. De kunstenaar gaf aan dat-ie niet wilde dat het opnieuw geïnstalleerd werd. Parijs is er nog niet klaar voor, zal-ie waarschijnlijk gedacht hebben. Jennifer Flay verklaart de ophef over het werk met het vermelden van het feit dat er steun vanuit de regering was. Misschien was een partnerschap van de FIAC voor het buitenprogramma met Durex, KamaSutra, Doc Johnson of California Exotics veiliger geweest?

Foto: Tree van Paul McCarthy op de Place Vendôme voordat het werd vernield. Credits: NTB Scanpix.