Laten we beseffen wat de actuele Vluchtelingensituatie precies omvat

Het venijn zit ‘m in het begin: ‘migrants en refugees’. Ook de benadering en terminologie van de UNHCR die een onderscheid maakt tussen economische migranten en oorlogsvluchtelingen. Categorieën migranten zijn door de complexiteit en de chaos in onder meer Macedonië, Hongarije en Oostenrijk lastig te onderscheiden.

Er zijn vluchtelingen van wie op dit moment het merendeel uit Syrië komt. Volgens het Vluchtelingenverdrag hebben ze vanwege vervolging in hun land van herkomst recht op asiel en mogen niet worden teruggestuurd. Daar tornt onderhand geen enkele EU-lidstaat meer serieus aan, hoewel Centraal-Europese landen blijven tegensputteren. En er zijn economische migranten die in de omvangrijke stroom migranten richting Duitsland een kans zien om ook de EU binnen te komen. Ze komen uit een veilig land, worden niet vervolgd, kunnen geen recht doen gelden op het Vluchtelingenverdrag en hebben geen recht op asiel. Ze verkleinen op dit moment het draagvlak voor de opvang in de EU-lidstaten van echte vluchtelingen. Vandaar de stellingname van de UNHCR. Daarnaast zijn er nog migranten uit bijvoorbeeld Irak of Afghanistan die zich uitgeven voor Syrische vluchtelingen. Ook zij kunnen geen recht doen gelden op het Vluchtelingenverdrag en hebben geen recht op asiel. Economische migranten worden wel uitgefilterd, maar onduidelijk is in welke mate dat gebeurt.

Het vluchtelingenprobleem wordt gepolitiseerd. Partijen, organisaties en zelfs landen nemen posities in niet omdat ze voor of tegen de vluchtelingen zijn, maar omdat ze met hun stellingname politiek bedrijven en hun kans ruiken hun positie te versterken. Tekenend is onderstaande video van een protest in Turkije tegen de EU aan de hand van het gestorven Koerdisch-Syrische jongetje Aylan. Het spandoek zegt dat het protest mede wordt georganiseerd door IHH, volgens Wikipedia ‘een islamistische organisatie met banden met Hamas, Al Qaida en de Taliban’. En naar verluidt pakt de Turkse regering van president Erdogan de sympathisanten van IS minder hard aan dat de Koerden die binnen Turkije nu hard vervolgd worden. Hoe gemeend maakt dat dit protest in Turkije? Laten we daarom goed beseffen wat de actuele Vluchtelingensituatie precies omvat.

Bij een foto van Aylan. Kan de politiek het winnen van de emotie?

De foto van het op Bodrum aangespoelde dode driejarige Koerdische jongetje Aylan Kurdi uit het Syrische Kobani heeft tot vergelijkingen geleid. Met iconische beelden zoals het Vietnamese napalmmeisje Kim Phúc in 1972 of het Nederlandse Sini-meisje Settela Steinbach in 1944 op weg naar Auschwitz. Volgens filosoof Ger Groot in Trouw zal de foto van Aylan eindigen als cliché: ‘De emotie schokt, mobiliseert, spoort aan – maar je fundeert er liever geen politiek op.’ Emotie is een slechte raadgever. Het kan snel tot verkeerde politiek leiden.

Hoe moet die politiek er dan uitzien? De analyse is simpel, maar de uitvoering gecompliceerd. Breng rust in Syrië, verdrijf en versla zowel IS als het bewind van Assad en vestig met de gerespecteerde politici zonder bloed aan hun handen zoals Faruq al- Sharaa een regering die alle facties vertegenwoordigt. Syrië-kenner Marcel Kurpershoek heeft dat uitgewerkt in een opinieartikel. Maar geven Iran en de Russische Federatie hun posities en steun aan Assad op en staat Turkije autonomie van de Koerden vlak over de eigen grenzen toe?

De vergelijking tussen emotie en politiek kan ook omgedraaid worden. Emotie kan ontstaan door het gebrek aan politiek. Omdat de Russische Federatie, Iran, Turkije, Qatar, Saoedi-Arabië en westerse landen elk op hun manier niet verantwoord handelen en door actie en reactie de strijd in Syrië hebben geïnitieerd en aan de gang houden, kan emotie in de plaats van de politiek komen. Het beeld van Aylan is het tekort van de politiek.

Wat moeten we aan met deze abstracties als het leed blijft toenemen en niet gestopt wordt? De politiek moet in elk geval terug op de bestuurdersplaats en emoties mogen hooguit dienen om de politiek in beweging te zetten. Het onontwarbare probleem dat Aylan het leven kostte moet in deelproblemen opgedeeld worden. Niet elke migrant is een vluchteling. Opvang van Syrische vluchtelingen is politiek bepaald, zo nemen de Golfstaten en Saoedi-Arabië ze niet op. Maar het grootste probleem is hoe de politiek weer politiek kan worden gemaakt.

Foto: ‘De driejarige Aylan Kurdi spoelde aan op het strand van Bodrum. Het beeld ging razendsnel de wereld over.’ Credits: © ap.

Dubai start bouw van het Museum van de Toekomst

Het Museum van de Toekomst komt in Dubai. Het project moet al in 2017 opgeleverd worden. Da’s snel. De eerste steen is deze week gelegd. De kosten zijn gepland op 136 miljoen dollar, architect is Shaun Killa van Atkins, heerser Sjeik Mohammad Bin Rashid al-Maktoum afficheert zich ermee en opzet is dat het gebouw een Eiffeltoren van Dubai wordt. Een icoon dus. Het motto van het museum is ‘Zie de toekomst, creëer de toekomst’. Over innovatie. Over de toekomst. Een museum als focus en bestemming voor vernieuwing. Wat getoond wordt heeft een horizon van wat de komende 10 jaar brengt. Aangetrokken door het grote geld.

Strijd over postzegels, Marianne, Inna en FEMEN

In Frankrijk won een postzegel dat de nieuwe feministes van FEMEN zou verbeelden de competitie voor een nieuwe Marianne. Zo licht ontwerper Olivier Ciappa toe. Elke president mag een eigen Marianne kiezen en kan zich met deze keuze profileren. Deze moederfiguur vertegenwoordigt de Franse republiek en is een tijdje het gezicht van Frankrijk. Onder meer Brigitte Bardot (1969), Mireille Mathieu (1978) en Catherine Deneuve (1985) gingen FEMEN-voorvrouw Inna Shevchenko voor. Zij inspireerde ontwerper Ciappa. De keuze voor iconen uit de populaire cultuur is begrijpelijk vanwege de veilige keuze. Elke Fransman moet zich erin kunnen vinden.

Omdat Marianne het symbool van de Republiek is ligt de keuze gevoelig. De kritiek barstte los. FEMEN vergrootte dat uit door critici te reduceren tot nationalisten, reactionairen, homohaters en ander fascistisch tuig. FEMEN ziet op haar website in de keuze voor het ontwerp van Ciappa een bevestiging van de eigen strijd. Die het verbindt met de Franse Revolutie en het streven naar gelijkheid. De keuze voor FEMEN is opvallend. Deze keer dus geen icoon uit de populaire cultuur, maar een uit Oekraïne afkomstige politieke activiste.

Zien we wat we zien? Of denken we te moeten zien wat het bijschrift zegt? Ciappa zegt zich te hebben laten inspireren door allerlei voorbeelden. Inna Shevchenko was daarvan wel de belangrijkste. In de postzegel zal niet voor iedereen het gezicht van de oprichtster van FEMEN terug te vinden zijn. Eerder doemt een poezelig meisje als hoofdpersoon uit een tienerstrip op. In de postzegel is zonder voorkennis geen directe verwijzing naar FEMEN of Inna Shevchenko te herkennen. Conclusie is dat in de discussie over de nieuwe Marianne de beeldenstrijd het verliest van de woordenstrijd. In een beeldcultuur beslist zoals vaak de onderliggende tekst.

Foto 1: Franse postzegels met nieuwe Marianne. Ontwerp: Olivier Ciappa.

Foto 2: Activiste en oprichtster van FEMEN Inna Shevchenko (rechts).

Zwart, Bordeauxrood en Geel in Tate Modern

Gisteren is in de Londense Tate Modern ‘Black on Maroon‘ van Mark Rothko beklad. Het schilderij uit 1958 is onderdeel van de Seagram-serie en kan hersteld worden. Vladimir Umanets schreef met een pen in de rechterbenedenhoek ‘Vladimir Umanets ’12 / A Potential Piece of Yellowism‘. Rothko (1903-1970) is een hoog gewaardeerde schilder aan wiens kleurvlakken spirituele kwaliteiten worden toegedacht. De Rus Umanets kon ontkomen. Gevraagd door The Guardian verwijst Umanets naar het ‘Yellowism‘. Een manifest zegt dat voorbeelden ervan op kunstwerken kunnen lijken, maar het niet zijn. Marcin Lodyga en Vladimir Umanets menen dat de context voor kunstwerken al kunst is. Umanets past in de traditie van verwarde geesten en iconoclasten zoals Gerard Jan van Bladeren die tot tweemaal toe aan het eind van de vorige eeuw een werk van Barnett Newman met een Stanley-mes beschadigde. Deze keer valt de schade mee. Vladimir Umanets is gekend. Museumdirecteur Chris Dercon ziet het museum als vrijhaven voor de kunst. Daar gebeurt het.

Foto: Mark Rothko, Black on Maroon, 1958. (cat.nr. T1170). Tate Modern, Londen, Credits Kate Rothko Prizel en Christopher Rothko/DACS, 1998

Sarah van Sonsbeeck verbeeldt het politieke klimaat

Beeldend kunstenaar Sarah van Sonsbeeck gaat vanaf 13 oktober in de ruimte Het Oog van het Eindhovense Van Abbemuseum het ‘politieke weer’ verbeelden. In een compromismodel. Volgens de toelichting van het museum brengt ze met haar project Informational Weather ‘een provisorisch klimaatsysteem aan waarmee ze de Nederlandse politieke situatie vertaalt in weertypen’. Volgens Van Sonsbeeck kan het in de Nederlandse politiek vriezen of dooien. Ze vindt het politieke klimaat als onberekenbaar aanvoelen.

Uit de veranwoording blijkt dat Van Sonsbeeck verrast is door de recente verkiezingsuitslag. Want behalve de VVD, PvdA, CDA, PVV, SP en D66 ziet ze GroenLinks als een van de zeven grootste partijen. Maar de ChristenUnie behaalde 74.000 stemmen meer. Van Sonsbeeck bedeelt elk van de grootste partijen een eigen weerselement toe, geïnspireerd op de partijfilosofie. ‘Zij leidt de verhoudingen tussen de partijen iedere week af van peilingen en berichtgeving in de media. Een actueel weerbericht, met pictogrammen die Van Sonsbeeck speciaal hiervoor ontwierp, wordt opgehangen in het museum’. Hoe het werkt is nu nog lastig voor te stellen, dat moet blijken uit de praktijk. Maar een strenge winter voor kunst en samenleving ligt in het verschiet.

Het Van Abbemuseum engageert zich met haar directeur Charles Esche politiek. In 2006 kreeg het de Stimuleringsprijs Culturele Diversiteit voor musea van moderne kunst van de Mondriaan Stichting voor de tentoonstelling Be(coming) Dutch. Een bedrag van 500.000 euro. Zes jaar later meldt de Mondriaan Stichting dat binnenkort een evaluatie volgt. Sarah van Sonsbeeck won eerder dit jaar de door het museum en de Stichting Niemeijer Fonds ingestelde Theodora Niemeijer prijs voor jonge vrouwelijke kunstenaars. Deze stimuleringsprijs dient om de achterstand van vrouwelijke kunstenaars in museale collecties en tentoonstellingen in te lopen. De tentoonstelling Informational Weather maakt deel uit van de prijs. 

Beeldende weerkunde kent meerdere verschijningsvormen. Sarah van Sonsbeeck simuleert het weer vanuit de werking van de politiek. Andersom kan ook. Zo baseerde Harmen Brethouwer zich voor zijn serie Delft Waves op het door de TU Delft in samenwerking met Rijkswaterstaat ontwikkelde computermodel SWAN. Kunstenaars proberen de werkelijkheid in modellen te vangen. In de hoop ons inzicht te helpen vergroten.

Foto 1: Sarah van Sonsbeeck, Iconen Informational Weather, 2012

Foto 2: Harmen Brethouwer, ‘Composition with SWAN (simulating waves nearshore) – Apocalipse‘ (wind: NW – 315° / waves: height 17 m, velocity 50 m/s) 2004, 100 x 100 cm, uv ink on forex, ed. 3; ontwikkeld in samenwerkig met het Hydrodynamisch Laboratorium in Delft

Atleet Peter Norman verdient verontschuldiging van Australië

Black Power bij de Olympische Spelen in Mexico 1968. Ceremonie voor de 200 meter hardlopen.  Tijdens het spelen van het Amerikaanse volkslied steken de Amerikaanse medaillewinnaars Tommy Smith (goud) en John Carlos (brons) in protest hun vuist omhoog. De foto gaat de wereld rond en wordt klassiek. Racisme is aan de kaak gesteld. Sportbonzen vinden het niks. Ze prefereren het idee dat sport niets met politiek te maken heeft.

Hoe stelt de blanke Australische zilveren medaillewinnaar Peter Norman (1942-2006) zich op? De moedigste en meest tragische van het stel. Evenals Smith en Carlos draagt hij een Olympic Project for Human Rights badge. Als blanke steunt hij de zwarte strijd. Nadien wordt Norman in Australië verketterd en op de zwarte lijst gezet. Gekwalificeerd voor München 1972 wordt hij niet afgevaardigd. Uit protest verlaat-ie de sportwereld. Smith en Carlos blijven vrienden voor het leven. In 2006 dragen ze zijn kist bij zijn begrafenis.

Het Australische parlement is van plan Peter Norman verontschuldigingen aan te bieden. Of liever gezegd zijn nabestaanden, want Norman is dus overleden. John Carlos ziet daarvan het nut niet in: ‘But to give an apology to an individual that had to endure and sacrifice so much as a result of the individuals being so narrow-minded as to what he stood for, I don’t know if it does any good for him in this state and time because he is no longer with us.’ In ieder geval kan Australië proberen in het reine te komen met een racistisch verleden. Peter Norman was behalve een groot sportman ook een groot mens. Die over grenzen ging. Terloops.

Foto: Gouden medaillewinnaar Tommie Smith (midden) en bronzen medaillewinaar John Carlos (rechts) met de gebalde vuist op het podium na de 200 meter in de Olympische Spelen van Mexico 1968. De derde atleet is zilver medaillewinnaar Peter Norman uit Australië. Ze dragen Olympic Project for Human Rights badges.

Ceci n’est pas une religion

I. Wat is het aanstootgevende van een foto van een voorstelling van personen die optreden in de heilige tekst, of de apocriefe literatuur, van een religie? Gemaakt door een kunstenaar die zelf geen aanhanger is van de betreffende religie en de religie als een interessante cultuurverschijning benadert. De Belgische kunstenaar Magritte maakte ooit de afbeelding van een pijp met de tekst Ceci n’est pas une pipe. Dit is geen pijp, maar een afbeelding van een pijp. Een driedimensioneel voorwerp in een tweedimensioneel vlak.

Een plaatje van Jezus, Boeddha, Mohammed of Brahma kan nooit samenvallen met Jezus, Boeddha, Mohammed of Brahma. Het is een afbeelding van een persoon die zelf nooit gefotografeerd is, maar achteraf door een kunstenaar is vormgegeven. Zo is er een afbeelding ontstaan die losgezongen is van de werkelijkheid. Ingepast wordt in de interne logica van die religie. Het is gemaakt voor ons collectieve geheugen, onze verwachtingen, onze behoefte aan kunst, ons godsbeeld en onze behoefte aan religieus gevoel. Of het tegenovergestelde daarvan.

De afbeelding wordt tot icoon. Pas achteraf krijgt het een stempel van echtheid. Het schuift van de buitenkant naar de kern van de godbeleving. De afbeelding blijft echter een produkt dat door mensen is gemaakt en door mensen wordt gewaardeerd. Of juist niet. Zie de Beeldenstorm van 1517 of de verwoesting van de Afghaanse Boeddhabeelden in Bamiyan door de Taliban.

De afbeelding van een religieuze, heilige figuur is dus een weergave door mensen achteraf. Een benadering van hoe die persoon in werkelijkheid in de heilige tekst voorgesteld werd. Je zou kunnen stellen, hoe sterker een godsgeloof, hoe minder de aanhangers van de desbetreffende religie zich af laten leiden door uiterlijkheden. Ofwel, een sterk geloof zit binnenin en is onaantastbaar. Een sterk geloof kent de luxe om terughoudend te reageren op kritiek. Vele religies zeggen ook het oordeel en de reactie aan het betreffende opperwezen over te laten.

II. Vraag is of het de aanhangers van de religie zijn die zich opwinden over aanstootgevende kunst of mensen die er een conflict van maken om hun politieke agenda te verwezenlijken. Zij politiseren religie. De echte godsdienstige is immers zelfverzekerd in zijn geloof en gaat voorbij aan kunstuitingen. Omdat hij weet dat het nooit de kern van religie raakt.

De politicus echter blaast een conflict op en gaat voorbij aan de kern van het geloof waarop hij zich zegt te beroepen. In Nederland kennen we de scheiding van kerk en staat. Ze lopen niet in elkaar over. Het doorbreken van de grens doet schade aan zowel religie als maatschappij. Dat morrelen aan de grens wordt gevoed door een politieke doelstelling. Zij die politiseren met een beroep op religie bewijzen de religie geen dienst vanuit het perspectief van reflectie, godsbeleving en goede werken. Ze vestigen de pseudo-religie.

Foto: Stahl House van Pierre Koenig. Zie ook hier

Behoudzucht in de beeldende kunst

 

Beeldenstorm in kunst is als een pendule. Soms slaat het links, soms rechts. Een NRC-recensie van politieke affiches uit de jaren ’70 (vdve) toont de houdbaarheid: Eigenlijk maken ze één ding echt duidelijk: dit zijn de jaren van retoriek en van dik hout zaagt men planken. Links-activistische toegepaste kunst die jaren later als overspannen, pathetisch en ongenuanceerd wordt beoordeeld. Niets staat stil, onze mening nog het minst.

Lastig om uit te gaan van goede bedoelingen van beeldenstormers. De praktijk leert dat beeldenstormen altijd uit de hand loopt. Beeldenstormen is per definitie een emotie die uitgaat van intolerantie en tot doel heeft om iets van de ander te vernietigen. Of het sacrale nu het uitgangspunt of het doel is maakt geen verschil. Daar past geen relativering bij die een beeldenstorm goedpraat.

Sooreh Hera zette vanuit haar eigen wereldbeeld een autonoom beeld naast een al bestaand wereldbeeld. Ze vernietigde de illusie van de ander, niet een fysiek beeld. Zij is daarom geen beeldenstormer. Hoogstens een moderne variant die met hedendaagse middelen aanleunt tegen een traditie van iconoclasme in de kunstgeschiedenis. Wat rebelsheid door associatie suggereert. Hoogst fascinerend en van deze tijd, maar Hera bleef aan de nette kant door slechts een illusie te verdringen.

Iconoclasten die anderen hun opinie opdringen door middel van beschadigen of vernietigen van beelden zijn de ware beeldenstormers. Actief geweld tegen een kunstwerk maakt daarbij het verschil. Ze tasten de vrijheid van expressie van de maker aan door deze uit te willen vegen. Onder welk mom dan ook. Het gaat niet om het geweld dat indirect als reactie tegen de maker opgeroepen wordt. Ook Robert Rauschenberg vlakte ooit een tekening van Willem de Kooning uit. Met toestemming.

Religies roepen trouwens door hun hooghartig karakter en hun beroep op het hogere tegengeluiden op. Dat tegengeluid hebben ze nodig om maatschappelijk bij de tijd te blijven en niet te vervreemden in apartheid. Ook daarom moet een tegengeluid als dat van Hera door alle weldenkende mensen onvoorwaardelijk geaccepteerd worden. Het tegengeluid is niet een bedreiging voor religie, maar juist de redding ervan.

Als overigens ooit de overbodigheid en het maatschappelijk isolement van de Nederlandse museumsector is aangetoond, dan was het tijdens de affaire-Hera eind 2007. Een collectieve actie van tien gezichtsbepalende kunstmusea had de geloofwaardigheid van de sector gediend. Al hadden ze maar elk een foto van Hera op zaal gehangen. Maar het bleef bij het kleinere museumgoudA en een standvastige directeur.

Sinds die tijd kijk ik anders naar blauwdrukken, vergadercultuur, megamanifestaties en megamarketing, vertragingen in bouw en kostenoverschrijdingen en de vraag naar steeds meer van deze musea. Ze mogen van mij gesloten worden. Hoe doorleeft kan een kritisch beredeneerd schilderij of installatie zijn of een als maatschappelijk opgezet project als een museum de eigen functie vergeet? De Nederlandse museumsector gaat aan behoudzucht ten onder.

Het Van Abbemuseum is hierop een gunstige uitzondering. Het handzame boekje van Jonas Staal over de vrijdenkersruimte van de VVD is een juweeltje van duidelijkheid en oorspronkelijkheid. En Boijmans, De Pont en het Haags Gemeentemuseum bieden kwaliteit. Daar stopt het voor Nederland. Voldoende?

Foto: ‘Kerkinterieur met beeldenstormers‘ olieverf op paneel door Hendrik van Steenwijck II, omstreeks 1610-1630. Aankoop in 2008 door museum Het Prinsenhof met steun van de Vereniging Rembrandt.