In gesprek met Jan Verheul, LibertyFlea en Hugo Jansen over de Russische Federatie en het voorbijgaan van oude wereldbeelden

NRC-journalist Wilmer Heck publiceerde op 24 april een artikel ‘Pro-Russische krant blijkt betaald door Brabantse bioboer die strijdt tegen ‘joodse elite’’. Het ging om Hugo Jansen die de pro-Putin publicatie De Andere Krant financieel steunt en onder meer als ‘Jan Verheul’ op zijn blog in een mission statement zegt:

Ik probeer te begrijpen wat Hugo Jansen bezielt en waarom hij redeneert zoals hij redeneert. Hoe komt hij tot zijn standpunten en waar komen ze vandaan? In een eerdere reactie op zijn blog merkte ik op: ‘Wat een vreemd commentaar op het artikel van NRC. U zegt onder meer: ‘Toch niet zo vreemd dat ik Putin steun, lijkt mij. Putin wordt al jaren zwart gemaakt, omdat Amerika alléén baas in de wereld wil zijn. Dat blijkt helder uit hun documenten.’ Daar kwam een reactie van LibertyFlea op van wie ik aanneem dat het een alias van Hugo Jansen is. Die reactie was niet onvriendelijk en begon zo: ‘Met respect voor uw wel zeer balancerend, onpartijdig commentaar moet ik toch kwijt dat hier niet alleen op Putin vs het Westen gaat.’ Daarna wordt veel overhoop gehaald. Daar reageer ik weer op en die reactie plaats ik hieronder. Nogmaals, ik probeer niet te veroordelen, maar te begrijpen. En in het voorbijgaan enkele misverstanden uit de weg te ruimen:

Laten we ons aan de feiten houden. Het is nooit aangetoond dat toenmalig secretaris-generaal Gorbatsjov en de toenmalige Westerse leiders rond 1990 hebben afgesproken dat de NATO zich niet naar het Oosten richting grens van de Sovjet-Unie zou uitbreiden. Gorbatjsov heeft later juist gezegd dat hij dit onderwerp op het hoogste niveau nooit naar voren heeft gebracht, laat staan dat afspraken over die uitbreiding  in een officieel document zou zijn geformaliseerd. Alleen over de stationering van Westerse troepen in de toenmalige DDR zijn afspraken gemaakt.

Het is om meerdere redenen ook niet logisch dat die afspraken gemaakt zouden zijn. Ten eerste lag de Soviet-Unie rond 1990 economisch en politiek op de rug en was het niet in de positie om concessies af te dwingen bij Westerse leiders. Ten tweede had de Sovjet-Unie internationale verdragen zoals de Helsinki Akkoorden 1975 actief gesteund en was er zelfs een initiator van. Erin werden de soevereiniteit en het zelfbeschikkingsrecht van staten gegarandeerd (‘Soevereine gelijkheid, respect voor de rechten die inherent zijn aan soevereiniteit’). Gezien hun 20ste eeuwse geschiedenis waren het de Centraal-Europesee landen zelf die aansluiting zochten bij de NATO om daar bescherming te vinden.

Ik ben het met u eens dat er in het Westen een vijandige beeldvorming over het bewind van president Putin bestaat. Zoals er overigens vanuit het Kremlin een vijandig beeld van het Westen wordt opgebouwd. Maar ik ben het met u oneens dat er in het Westen een vijandig beeld over de Russische Federatie en het Russische volk bestaat, of moeite wordt gedaan om dat beeld te vestigen. Laten we daarom beseffen tegen wie dat vijandbeeld gericht is. Ja, tegen de leiders in het Kremlin en de kring van zakenvrienden, oligarchen en functionarissen van Putin, maar nee, tegen de Russische Federatie en de volkeren en nationaliteiten van die federatie.

Het is me niet ontgaan dat president Putin in verband wordt gebracht met de gifgasaanval op Sergei Skripal en diens dochter in het Britse Salisbury. Het onderzoek is bij mijn weten nog niet afgerond, maar het meest waarschijnlijke scenario is dat het zenuwgas novichok, het motief en de omstandigheden erop wijzen dat het een Russische operatie was die in opdracht van de politieke leiding van de Russische Federatie is uitgevoerd.

Putin wordt in het Westen niet als een monster afgeschilderd, maar als een berekenend leider die met relatief goedkope middelen (cyberwarfare, omkoping van Europese radicaal-rechtse en radicaal-linkse politici, inperking van de persvrijheid en gelijkschakeling van de Russische media, op het westen gerichte propaganda) verdeeldheid probeert te zaaien in het Westen en zich vastklemt aan de macht. Hoewel dat laatste ook uitgelegd kan worden als het ontbreken van een voor alle partijen in het Kremlin aanvaardbare exit-strategie van Putin. Putin gijzelt met zijn vertrouwelingen de Russische Federatie, maar tegelijk wordt hijzelf ook gegijzeld en kan niet opstappen. Dat is overigens een fundamenteel verschil met Westerse democratieën waar machtsoverdracht in wetten geregeld is en niet zoals in de Russische Federatie een sprong in het duister.

Syrië en ISIS is weer een ander onderwerp. Laat ik volstaan met de constatering dat het om een gemengd beeld gaat met allerlei claims en beschuldigingen over en weer. Wat er in een oorlog gebeurt is niet per definitie identiek met wat de nieuwsconsument erover verteld wordt. Zowel in het Westen als in de Russische Federatie. Maar er bestaat wel overeenstemming over het feit dat het regime van Assad afgelopen jaren ISIS relatief met rust heeft gelaten.

Tekenend voor dat verwarrende beeld was de aanval van een door de VS geleide coalitie op 7 februari bij Deir al-Zour waar naar verluidt 200 Russische door het Russische leger  ondersteunde huurlingen van de Wagner Groep werden gedood. Het Kremlin houdt dat stil, zoals het ook sinds 2014 zwijgt over de in de Russisch-Oekraïense oorlog in Oost-Oekraïne gevallen Russische militairen, ‘toeristen’ en huurlingen. Warlords die voor de eigen portemonnee gaan en vaak haaks opereren op het officiële beleid van hun land vertroebelen verder het beeld van een oorlog met een duidelijk einddoel. Hoewel het verlengen van een oorlog ook een doel kan zijn en kan dienen om andere landen in de wielen te rijden en te verzwakken.

Ik ben het niet oneens met sommige van uw observaties over de VS en NATO, maar nogmaals, dat poetst de daden van Putin niet schoon. Dat gaat dan niet eens zozeer over de tegen het Westen gerichte acties omdat het Westen genoeg politieke en militaire macht heeft om zich teweer te stellen. Hoewel die macht overigens tot nu toe nauwelijks ingezet wordt. Dat gaat over het Russische volk dat weliswaar zweert bij een tsaar, maar in dat stilzwijgend afgesloten sociale contract tegelijk ook verlangt naar stabiliteit, welzijn, ontwikkeling van hun land, toepassing van de rechtsstaat en bestrijding van de corruptie. Dat alles levert Putin op dit moment onvoldoende en sociale onvrede is een risico voor hem. Ofschoon hij de urgentie goed beseft en nu zegt in te gaan zetten op de vergroting van de budgetten voor onderwijs, gezondheid en infrastructuur. Het Russische volk vraagt de urgentie die het verlangt en het is de vraag of het Kremlin daarin tijdig kan voorzien.

De paradox is dat de expansie van de Russische Federatie in het Westen die verder gaat dan de ‘normale’ verdediging van de eigen soevereiniteit en territoriale integriteit samen met het opbouwen van een binnenlandse nationale identiteit, wellicht het zelfbeeld van inwoners van de Russische Federatie versterkt en zo op dit moment de macht van Putin versterkt, maar voor de lange termijn ondermijnt dat juist de positie van machtscentrum en staat omdat het zich ermee internationaal isoleert en dit wegens gebrek aan macht en capaciteit economisch niet vol kan houden.

Een wereldbeeld dat uit de schuld van de een de onschuld van de ander laat volgen is onhoudbaar. Des te meer omdat de wereld sinds het eind van de koude oorlog is gefragmenteerd. Nieuwe landen als China zijn in opkomst, niet-statelijke actoren als Al Qaida die over grenzen opereren hebben aan belang gewonnen en Westerse en niet-Westerse multinationals Facebook, Alibaba, Google of Goldman Sachs  onttrekken zich door de economisering van de politiek hoe dan ook grotendeels aan de macht van staten (hoewel de bandbreedte per land verschillend is). De Russische Federatie en het Westen zijn niet langer communicerende vaten, waarbij een actie van de een direct 1 op 1 gevolg heeft bij de ander. En het een direct uit het ander af te leiden is, en omgekeerd.

Zo’n redenering is achterhaald en verklaart de huidige wereld niet meer. Of in elk geval onvoldoende. Het past bij een vorige fase van onze geschiedenis tot 1991 die wel verregaand dualistisch was. Maar nu leven we in een multipolaire wereld. Waarschijnlijk heeft de inzet van zo’n vroegere focus te maken met de achtergrond en de generatie van de beschouwer die opgegroeid is tijdens de koude oorlog. Daarom is het verleidelijk daarin te blijven hangen. Het is via een omweg niet zozeer een bevestiging van het eigen gelijk, maar van het eigen levensverhaal.

Met als complicatie dat hardliners in Moskou en Washington er belang bij hebben (hun nationale veiligheidsindustrie, hun legitimatie van de macht) om dat oude vijandbeeld in stand te houden, of zelfs opnieuw uit de kast te halen en weer glanzend op te poetsen. Maar als wij in onze eigen tijd willen leven en daar zinvol op willen reflecteren, moeten we juist voorbijgaan aan oude vijandbeelden. Niet omdat nostalgie niet mag, maar omdat het het zicht ontneemt op de uitdagingen en problemen van nu. Die willen we toch begrijpen om ze vervolgens in een debat met elkaar te bespreken?

Foto 1: Militair van de 2e Infanteriedivisie van de VS en Duitse krijgsgevangenen in de stad Leipzig, 19 april 1945.

Foto 2: Schermafbeelding van ‘mission statement’ op het blog ‘xevolutie.blogspot.nl’ van Jan Verheul (= Hugo Jansen).

Advertentie

Edy Korthals Altes mist opnieuw essentie over uitbreiding NAVO oostwaarts

‘Wat het kernpunt van Smeets’ kritiek betreft: er zijn in de 90-er jaren wel degelijk verwachtingen gewekt dat de NAVO zich niet zou uitbreiden naar de westgrens van Rusland. Zelfs door NAVO-chef Wörner.’ Aldus oud-ambassadeur Edy Korthals Altes in een ingezonden brief in NRC. Dit is een antwoord op een commentaar van Hubert Smeets in reactie op Korthals’ commentaar van 14 juli 2016. Korthals doet aan selectief winkelen door voorbij te gaan aan de complexiteit en opeenvolging van fases in de jaren ’90. Der Spiegel en Foreign Affairs ontzenuwen het idee dat het Westen beloftes brak over de uitbreiding van de Navo in Oost-Europa.

In een commentaar van 15 juli antwoordde ik Korthals: ‘Het begint met het al vele keren weerlegde misverstand dat er in de jaren 1990-91 afspraken zouden zijn gemaakt tussen de leiders van de beide machtsblokken over een stop op de uitbreiding van de Navo in Oost-Europa. Korthals: ‘Aan de andere kant voelen de Russen zich bedreigd door het steeds verder opdringen van de NAVO aan hun Westgrens. Ondanks de destijds aan Gorbatsjov gedane toezegging van de Amerikaanse minister Baker dat dit niet zou gebeuren.’ Maar die afspraken zijn alleen over de DDR gemaakt. Dat er zo’n afspraak is gemaakt is door Gorbatsjov zelf ontkend in een interview met Maxim Korshunov in 2014.’ Hubert Smeets citeert historica Mary Elise Sarotte: ‘Amerikaanse en West-Duitse politici hadden Gorbatsjov er kundig uit gemanoeuvreerd door de NAVO naar Oost-Duitsland uit te breiden en beloften over de toekomst van de alliantie te vermijden.‘

Edy Korthals Altes maakt twee fouten. Hij stelt het wekken van verwachtingen door Westerse politieke leiders op hetzelfde niveau als een verdragtekst of de notulen van een officieel overleg. Wörner zei in juni 1991 volgens een analyse van Rodric Braithwaite in een interview met TASS ‘granting NATO membership to former Warsaw Treaty members would be a serious obstacle to reaching mutual understanding with the Soviet Union.’ En in een toespraak in Bremen in 1990 zei Wörner: ‘The very fact that we are ready not to deploy NATO troops beyond the territory of the Federal Republic gives the Soviet Union firm security guarantees’, maar ook: ‘This stabilizing framework of the Alliance has also contributed to protecting the neutral states of Europe, and the newly-democratizing nations of Central and Eastern Europe recognize that without NATO they would not have regained their independence and freedom – and indeed could not retain them.’

De andere fout die Korthals maakt is dat hij niet begrijpt dat Manfred Wörner en de andere Westerse leiders in de jaren 1990 en 1991 geen definitieve afspraken maakten, maar uitsluitend oplossingen zochten die pasten bij de problemen van dat tijdperk. Dus het kan best dat Wörner, kanselier Kohl, president Mitterand of de Duitse en Amerikaanse ministers Genscher en Baker in die jaren voorspellingen of opmerkingen maakten die erop duidden dat uitbreiding op dat moment ongewenst was. Het is onjuist dat Korthals door te verwijzen naar uitspraken van Wörner meent ‘het kernpunt van Smeets’ kritiek’ te weerleggen. Dat doet hij niet. Tijdens het presidentschap van Bill Clinton konden vanaf 1993 Oost-Europese landen lid worden van de NAVO zonder dat daarbij enige afspraak geschonden werd die gemaakt was met de Sovjet-Unie of de rechtsopvolger ervan.

Foto: ‘Margaret Thatcher with other summit leaders at the 1990 NATO London Summit. Photo: Tetsuya Akiyama/PA Images.’

Edy Korthals Altes verkondigt in NRC wereldvreemde opinie over Russische Federatie

NRC plaatste gisteren een opinie-artikel van oud-ambassadeur Edy Korthals Altes met de veelzeggende titel ‘Beter om de Russen niet zo uit te dagen’. In de analyse en zelfs in de weergave van de feiten is veel aan te merken op dit artikel. Het is een staalkaart van wensdenken. Korthals hanteert een neorealistische visie op de politiek zoals de neoconservatieve oud-minister Henry Kissinger die ook bezigt. Beide 90-plussers grossieren in malligheden en orakelen hun oplossingen de wereld in. Hun lichaam is in de 21ste eeuw gearriveerd maar hun geest zit nog midden in de Koude oorlog die in 1991 definitief eindigde. Maar het beginsel machtsevenwicht door afschrikking is niet meer van deze tijd. Dat heeft Korthals niet door.

Het begint met het al vele keren weerlegde misverstand dat er in de jaren 1990-91 afspraken zouden zijn gemaakt tussen de leiders van de beide machtsblokken over een stop op de uitbreiding van de Navo in Oost-Europa. Korthals: ‘Aan de andere kant voelen de Russen zich bedreigd door het steeds verder opdringen van de NAVO aan hun Westgrens. Ondanks de destijds aan Gorbatsjov gedane toezegging van de Amerikaanse minister Baker dat dit niet zou gebeuren.’ Maar die afspraken zijn alleen over de DDR gemaakt. Dat er zo’n afspraak is gemaakt is door Gorbatsjov zelf ontkend in een interview met Maxim Korshunov in 2014. Het is onderhand tijd dat NRC hier eens een historisch fact check op los laat, want Korthals is na Michiel Klinkhamer en Laurien Crumb de derde auteur die in NRC deze onwaarheid mag brengen. Zie hier en hier mijn kritiek op hun artikelen. En er zullen ongetwijfeld nog veel meer opinie-makers zijn die elkaar in NRC dit misverstand napraten. NRC zou geloofwaardigheid moeten nastreven in de opinie-artikelen die het plaatst.

Korthals vervolgt zijn wereldvreemdheid als hij stelt dat door Moskou ‘een harde garantie zou moeten worden gegeven dat op geen enkele wijze, direct of indirect, inbreuk zal worden gemaakt op de soevereiniteit van de aan Rusland grenzende Europese landen.’ Waaruit die Russische garantie zou moeten bestaan is onduidelijk. Verder slaat Korthals het Westen alle drukmiddelen uit handen door de sancties tegen de Russische Federatie op te willen heffen en de Krim eenzijdig aan het Kremlin over te leveren. Hij zet daar voor Oekraïne, Moldavië, Georgiē of de Baltische staten niets concreets tegenover. Het is even onwaarachtig als het apocriefe verhaal over de toezegging van James Baker. De slechte mensenrenrechtensituatie van de Krim-Tataren noemt Korthals niet. Hij levert ze over aan het Kremlin alsof ethiek in de buitenlandse politiek niet meer dan een ruilmiddel is. En zoals gezegd, Korthals is onevenwichtig in het voorstellen van een gelijkwaardige ruil.

Korthals’ wereldvreemdheid komt samen in de zin: ‘De de-escalatie van de huidige spanning zou bevorderd kunnen worden door wederzijds vertrouwenwekkende maatregelen.’ Hiermee gaat hij uit van redelijkheid aan beide kanten. Maar hij vergeet daarin te betrekken dat volgens Transparency International Oekraïne en de Russische Federatie de meest corrupte landen van Europa zijn en niet alleen met elkaar in oorlog zijn, maar in zekere zin ook met hun eigen bevolking. Gebrek aan vertrouwen in elkaar en in zichzelf is de reden dat de Minsk-akkoorden niet uitgevoerd worden. Dat valt vooral het Kremlin te verwijten dat Oekraïne mentaal niet wenst te erkennen als soevereine staat, zoals president Putin in 2008 in Boekarest tegen president Bush zei. Dat is de diepste reden voor het conflict dat Korthals met zijn schijnoplossingen niet dichterbij brengt.

Op eigenlijk alles wat Korthals zegt is wel wat aan te merken en kleeft het gebrek aan realisme. Daarbij is zijn taalgebruik verhullend. Hij heeft het over een ‘constructieve relatie’ terwijl dat in zijn uitwerking inhoudt dat het Westen inbindt en het Kremlin niet. En soms zet hij iets achter elkaar zonder te doorgronden wat hij nou precies zegt. Hoe rijmt hij ‘de traditionele Russische invloedssfeer’ met ‘de aspiraties van een groot deel van de bevolking in het westelijke Oekraïne’? Korthals blijft hameren op samenwerking, maar gaat voorbij aan de weerbarstige praktijk van de afgelopen drie jaar waardoor samenwerking nog verder uit beeld is geraakt.

Op een andere manier slaat Korthals ook de plank mis. Voor de EU-lidstaten bestaat het grootste belang van samenwerking met het Kremlin niet uit de actuele veiligheidspolitiek, maar uit het voorkomen van een implosie van een Russische Federatie die op de afgrond afkoerst. De ondergang ervan kan de ondergang van de EU worden. Het is die angst die het Duitse establishment gijzelt en paradoxaal een harde, maar duidelijke relatie blokkeert die juist dat voorkomt. Herbezinning van de Westerse relatie met de Russische Federatie is nodig. Maar niet omdat het Kremlin in de recente jaren door het Westen onredelijk en onverantwoord zou zijn bejegend, maar omdat het Kremlin zelf onredelijk en onverantwoord is. Dat heeft Korthals niet in de gaten.

Foto: ‘U.S.S.R., Moscow, temporary exhibit of Russian material’, 1959. Collectie: Library of Congress.

Gedachten over de NAVO en defensie tegen Russische agressie

Zoals bijna iedereen die opgegroeid is in de jaren voor 1991 heb ik een gezond wantrouwen tegen de NAVO. Was dat immers niet het verlengstuk van de Amerikaanse veiligheidsindustrie? Juan Bosch zette uiteen in zijn essay Pentagonism wat Amerikaans imperialisme inhield. Het hield ons onder de duim. Bosch maakte in de jaren ’70 indruk op me. Het was ook compensatie voor mijn rol als dienstplichtig soldaat in de Nederlandse langharige Krijgsmacht die ik met onnoemelijke tegenzin onderging. De Iran-Contra Affair moest 10 jaar later nog komen. Dat maakte het buitenparlementair handelen van de Amerikaanse regering pas echt inzichtelijk. De eerste keer dat ik mocht stemmen koos ik voor de pacifistische PSP. Nog steeds een ongeëvenaarde partij.

De tijden zijn veranderd. Zodat het denken aangepast moet worden aan de nieuwe situatie. De Koude Oorlog met twee stabiele, monolithische blokken die tot de tanden gewapend tegenover elkaar staan is voorbij. Het Warschaupact dat de tegenhanger van de NAVO was werd in 1991 ontbonden door de implosie van de Sovjet-Unie en de satellietstaten die vlak voor het faillissement de tent verlieten. De Sovjet-Unie had de Koude Oorlog verloren. In 1988 liet toenmalig president Michail Gorbatsjov de Brezjnevdoctrine los zodat Oost-Europese landen voor het eerst sinds 1945 hun eigen koers konden varen. Dat deden ze. In 1999 werden Tsjechië, Hongarije en Polen lid van de NAVO. Bulgarije, Estland, Letland, Litouwen, Roemenië en Slowakije volgden in maart 2004, samen met Slovenië. Op 1 april 2009 werd ook Albanië lid van de NAVO.

Op sociale media is er veel ruis over de NAVO en de relatie tot de Russische Federatie. Dat komt deels voort uit wrok en ‘nestgeur’ zoals ik hierboven schetste. Dat is een mentaliteit die aansluit bij de periode van voor 1991 en de laatste 25 jaar daar simpelweg als een verlengde van ziet. Zelfs een wetenschapper als Laurien Crump kijkt zo naar de huidige situatie in Oost-Europa. In een commentaar viel ik haar daar vorige maand op aan. De ruis komt deels ook voort uit de Russische propaganda die met ontelbare mantelorganisaties en trollfabrieken de Westerse publieke opinie probeert te beïnvloeden. Door haar spreekwoordelijke verdeeldheid heeft het Westen daar geen goed antwoord op waardoor het de slag om de publieke opinie verliest. Wat die propaganda beoogt is de herinvoering van een nieuwe, wat lichtere versie van de Brezjnevdoctrine die Oost-Europese landen weer afhankelijk maakt van Moskou. Een hink-stap-sprong terug naar de Koude Oorlog.

In een reactie op een artikel over het indirecte antwoord in de Bundestag van de Duitse kanselier Angela Merkel (CDU) op haar minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier (SPD) schreef ik vandaag:
‘I like Merkels message better than Steinmeiers. Because it seems a better answer in pacifying Russian aggression.
The USSR stopped to exist. Former ‘members’ of it are sovereign and free to take their own decisions. If they choose for NATO, so let it be. They may and are entitled to it. For decades they were occupied by the USSR and it is conceivably they don’t long for a second Russian occupation.
NATO says it is a defense organization. The member states of the EU have neglected their defense after 1991. You know, the so called ‘peace dividend’. The state of affairs of the European armies is poor. Besides France and the UK. The US has other geopolitical interests and priorities in Asia and the Middle East.
Merkel is managing by speech. One can hope her words may protect Poland, the Baltic states and Germany. NATO-armies are no match for its Russian counterpart. Steinmeier is giving in to that aggression, Merkel is resisting it. The European armies in itself are poorly organized and trained and no threat to its neighbors. Quite the contrary.’

Mijn positie gaat uit van het besef dat er zowel in de VS als in de grotere Europese landen als Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland, Spanje en Italië een grote wapenindustrie is. En die heeft belang bij het in de lucht houden van een dreiging. Maar ook de Russische Federatie kent een grote veiligheidsindustrie en is na de VS de grootste wapenexporteur ter wereld. Het werkt twee kanten op. De Amerikaanse en Russische elite met banden in de veiligheidsindustrie vinden elkaar in het groot maken van de dreiging, maar zonder dat het tot oorlog komt. Want dat verstoort op termijn de eigen handel. Dat de zakenelite rond de Russische president Putin onberekenbaar zou zijn is een misverstand. Het weet exact waar de eigen belangen liggen en hoe de Russische Federatie geëxploiteerd dient te worden. Zoals de kliek die zich nu vormt rond de Democratische presidentskandidaat Hillary Clinton en eveneens het establishment vertegenwoordigt exact hetzelfde doet.

De veiligheidsindustrie is evenwichtskunst. Ik omschreef die zo in een commentaar over Rob de Wijk: ‘Deze industrie van veiligheids- en inlichtingendiensten, krijgsmachtsonderdelen, particuliere bedrijven die als onderaannemer optreden, hightechbedrijven, gevestigde media en instituten op het gebied van strategie en veiligheid klontert samen en is onderling sterk verbonden. De veiligheidsindustrie heeft als legitimatie de dreiging die door ‘wetenschappers‘ en ‘journalisten‘ in de lucht wordt gehouden.’ Kritische burgers moeten proberen verder te kijken en de schijnverhalen van media die ten dienste staan van die veiligheidsindustrie doorprikken. De Russische agressie in Oost-Europa is reëel in dreiging, maar ook irreëel omdat de dreiging een dreiging moet blijven. Maar ondanks het grote plaatje moet de NAVO wel zorgen dat het de eigen zaakjes voor elkaar heeft en niet onder de voet gelopen wordt. Want oorlog is kansberekening en de kans op succes van de tegenstander moet zo klein mogelijk worden gehouden. Jammergenoeg moet dat dan iets kosten.

Laurien Crump slaat de plank mis over Rusland dat vernederd zou worden

Laurien Crump is universitair docent en onderzoeker in de geschiedenis van de Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht. Haar achtergrond is Klassieke Talen en Vergelijkende Geschiedenis. Ze is auteur van een boek over de periode 1955-1969 van het Warschaupact. In een artikel voor NRC meent Crump dat het Westen op moet houden de Russische Federatie te vernederen. Dat vraagt om een weerwoord.

Crump meent terecht dat de Russische angsten serieus moeten worden genomen. Maar omdat ze goeddeels voorbijgaat aan Poolse, Baltische en Oekraïense angsten voor de agressieve politiek vanuit het Kremlin klinkt dat verre van evenwichtig. Voor oudere generaties is in deze landen de 45-jarige bezetting door de Sovjet-Unie nog levende geschiedenis. Crump wijst op Anakonda2016 een oefening van 24 NAVO partner- en lidstaten die bedoeld is om de Poolse leger in de commandostructuur te integreren. Hierin ziet ze onnodige symboliek. Aan haar analyse dat de Russische Federatie de Koude Oorlog verloren heeft valt niets af te dingen.

Crumb gaat de fout in als ze de onrechtmatige annexatie van de Krim en het zogenaamde referendum die in maart 2014 in resolutie 68/262 breed veroordeeld werden probeert te relativeren met de dooddoener: ‘doet ons vergeten dat ook Rusland legitieme belangen heeft’. Dat is een nietszeggend argument, want elk land heeft legitieme belangen. Dat rechtvaardigt nog niet het eenzijdig en met geweld verbreken van internationale verdragen, zoals Helsinki Final Act 1975 of het Boedapester Memorandum 1994. Daarin garandeerde Sovjet-Unie of haar rechtsopvolger de Russische Federatie de soevereiniteit en territoriale integriteit van Oekraïne.

Het zal niet de opzet zijn, maar dit artikel roept vooral vragen op over de deskundigheid en politieke gezindheid van Crump. Is zij wel zo objectief als ze zegt te zijn? Die vraag wordt vooral gevoed door de volgende passage: ‘Het Russische argument dat Gorbatsjov in 1990 instemde met de eenwording van Duitsland op voorwaarde dat de NAVO niet verder oostwaarts zou uitbreiden, wordt afgeschilderd als een mythe. Recent vrijgekomen archiefmateriaal heeft echter aangetoond dat verschillende wereldleiders, zoals George Bush senior en Helmut Kohl, in gesprekken met Gorbatsjov inderdaad aangaven dat de NAVO niet in de richting van Oost-Europa zou uitbreiden.’ Op de observatie dat de Russische agressie wordt ingeven -en zelfs te billijken valt- door een onterechte uitbreiding van de NAVO in Oost-Europa bouwt ze haar betoog.

Crump maakt twee essentiële fouten. Van de ene kant vergelijkt ze internationale verdragen die instrumenten zijn van Europese veiligheidspolitiek en officieel zijn uitonderhandeld en vastgelegd met informele gesprekken in de marge van Westerse leiders zoals president Bush sr. of kanselier Kohl die nooit tot verdragen of vastgelegde afspraken hebben geleid. Laurien Crump gelooft in een mythe die ze meent te weerleggen.

Een en ander wordt inzichtelijk uit een interview van Maxim Korshunov met president Gorbatsjov in oktober 2014. Hieruit blijkt duidelijk dat er tussen Gorbatsjov en leiders als Kohl, Bush of minister James Baker nooit afspraken zijn gemaakt over een stop op de uitbreiding van de NAVO in Oost-Europa: ‘The topic of “NATO expansion” was not discussed at all, and it wasn’t brought up in those years. I say this with full responsibility. Not a single Eastern European country raised the issue, not even after the Warsaw Pact ceased to exist in 1991. De logica dat dit onderwerp niet op de agenda stond was dat in 1990-91 de imploderende Sovjet-Unie geen machtspositie meer had om zoiets te kunnen eisen. Volgens Gorbatsjov is er toen alleen een afspraak over een stop op uitbreiding van NAVO-troepen gemaakt voor de stationering in de voormalige DDR. 

Het lijkt uit alles dat Crump aan projectie doet. Wellicht onbewust. Ze projecteert de stabiele status quo van de twee machtsblokken NAVO en Warschaupact van de Koude Oorlog op het instabiele einde van de Sovjet-Unie in 1990-91. De reset van 2009 onder de presidenten Medvedev en Obama die bestond uit toenadering en zelfs leidde tot de optie dat de Russische Federatie lid zou worden van de NAVO geeft aan dat de Russen niet per definitie hoeven te vrezen voor omsingeling. Maar naast het verkeerd interpreteren van de feiten is het grootste tekort van Crumps artikel dat ze de binnenlandse dimensie van de recente politiek van het Kremlin buiten beschouwing laat. Door het oproepen van een vijandbeeld dat bestaat uit omsingeling door het Westen probeert president Putin met teruggrijpen op oude symboliek die uit de Koude Oorlog geleend is de eigen bevolking te mobiliseren, af te leiden van de slechte economische situatie en zijn eigen machtspositie en die van zijn partners te bestendigen. Het is merkwaardig dat Crump dat idioom niet doorprikt, maar volgt.

Foto: ‘Soldiers with the U.S. Army’s 3rd 173rd Airborne Brigade provide security as their squad jumps off a Polish Mi-17 helicopter during an Air Assault Exercise in Swidwin, Poland June 10, 2016. This was part of Anakonda 2016, a Polish-led, multinational exercise taking place in Poland from June 7-17, involving more than 31,000 participants from more than 20 nations. (U.S. Army photo by Sgt. 1st Class Whitney Hughes/Released).’

Serhii Plokhii over het einde van de Sovjet-Unie en de rol van de VS

Mykhailo Hrushevskyi professor of Ukrainian history Serhii Plokhii ligt toe voor Hromadske TV dat in 1990/91 de toenmalige Amerikaanse president H.W. Bush en z’n staf tot op het laatst probeerden de Sovjet-Unie in stand te houden. Da’s in tegenspraak met de samenzweringstheorie die de Russische propaganda of president Putin naar voren brengen dat de VS probeerden de Sovjet-Unie te ontmantelen. Het omgekeerde is waar.

Plokhii geeft drie redenen voor een pragmatische Amerikaanse opstelling: 1) de goede verstandhouding met de leider van de Sovjet-Unie Michael Gorbatsjov en de onberekenbaarheid van de Russische president Boris Jeltsin; 2) het Amerikaanse idee dat het een junior-partner had gevonden waarmee het een verstandhouding voor de toekomst kon opbouwen en op een redelijke manier zaken kon doen; 3) de angst voor Balkanisering als de Sovjet-Unie uit elkaar zou vallen met het risico dat kernwapens in verkeerde handen zouden vallen.

Het valt buiten het interview, maar een andere samenzweringstheorie uit de toverhoed van president Putin en de Russiche propaganda die in het verlengde legt van de mythe van het opblazen door de VS van de Soviet-Unie is dat de NATO in 1991 Rusland beloofd zou hebben niet uit te breiden in Oost-Europa. Voor The Spectator somde Pavel Strollov in september 2014 op dat dit een mythe is en het in werkelijkheid andersom is gegaan. Want in die sfeer van de jaren 1990 en 1991 met het economisch door eigen toedoen in elkaar gestorte Sovjet-Unie polste Gorbatsjov de mogelijkheid van verdere toenadering tot het Westen. Inclusief een NATO-lidmaatschap voor de Sovjet-Unie. Mariana Budjeryn beweerde in 2014 voor World Affairs hetzelfde.

Feitelijk waren het de tegencoup van Jeltsin tegenover Gorbatsjov en de opstelling van de Oekraïners die in meerderheid de Sovjet-Unie wilde verlaten die de Sovjet-Unie ontmantelden. De opstelling van de VS of Europese landen was welwillend te noemen. Om een buitenlands vijandbeeld te creëren stelt Putin de recente geschiedenis bewust verkeerd voor. Hij tracht de Sovjet-Unie zelfs te revitaliseren door herwaardering van Sovjet-symboliek. Het komt Putin blijkbaar niet uit om toe te geven dat de Sovjet-Unie door onderlinge verdeeldheid tussen de Republieken en de implosie van de economie ophield te bestaan. Toenmalige Westerse leiders probeerden uit vrees voor het onbekende en vanuit een oogpunt van pragmatisme de Sovjet-Unie te laten voortbestaan. Ze waren daarin bereidwilliger dan de Russische leiders van zo’n 25 jaar geleden.

Documentaire ZDF: Rusland, de nieuwe wereldmacht

Documentaire van het Duitse ZDF over president Putin en de Russische geschiedenis die op 22 februari werd uitgezonden. Het schetst de groei van het Russische Tsaardom en het Russische keizerrijk (van 1721-1917) als koloniale macht dat in 1914 met meer dan 21 miljoen vierkante kilometer zo’n 1/6 deel van het land op aarde omvatte. Maar ook een bevolking die voor de helft niet-Russisch was. Het Russische keizerrijk kende afwisselend toenadering en afstoting tot het Westen. Sinds 2008 aarzelend, maar in 2012 neemt de Russische Federatie onder Putin scherp afstand tot het Westen. De documentaire behandelt ook de historische waarde van de claims van Putin over Oekraïne, de Krim en de doctrine om etnische Russen buiten de grenzen van de Russische Federatie te beschermen. Inzichtelijk om te doorgronden waar de Russische Federatie nu staat.