Documentaire ‘Het is gezien’ toont dat vrijheid van kunst niet optimaal is

Het is vandaag 2 april 2018 precies 50 jaar geleden dat Gerard Reve door de Hoge Raad werd vrijgesproken van ‘smalende godslastering’. Reve had God voorgesteld als een ezel waarmee hij de liefde bedreef. De documentaire ‘Het is gezien’ van regisseur Erik Lieshout en redacteur Tom Rooduijn kijkt daarop terug, maar vraagt zich ook af hoe groot de vrijheid van kunstenaars in 2018 is. Of liever gezegd van kunstenaars die niet op veilig spelen, zich niet laten temmen, de controverse niet schuwen en in het schootsveld van de publieke opinie belanden. In Trouw geeft Sander Becker in een artikel achtergronden over kunstenaars die onder vuur kwamen te liggen: Tinkebell, A.H.J. Dautzenberg, Kristien Hemmerechts en Mano Bouzamour. Vrijheid is niet vanzelfsprekend en moet elke dag weer bevochten worden. Dat geldt niet alleen voor kunstenaars, maar ze kunnen wel als eerste (symbolisch) klappen krijgen als ze zich over een omstreden onderwerp uitspreken.

Foto: Affiche van documentaire ‘Het is gezien’. Vanaf 2 april 2018 is ‘HET IS GEZIEN’ te zien in de filmtheaters: Ketelhuis, Amsterdam; Balie, Amsterdam; Filmhuis Den Haag; Filmtheater O42, Nijmegen; ’t Hoogt, Utrecht

Advertentie

FEMEN vormt ‘anti-fascistisch front’ tegen politieke islam en extreem-rechts

Verwijzingen naar fascisme of anti-fascisme zijn doorgaans de kortste weg naar misverstand en verwarring. Naar welk fascisme verwijzen ze? Dat van de historische Mussolini in Italië, Hitler in het Derde Rijk, Stalin of Mao in hun communistische heilstaten, of dat van meer recente potentaten als Putin, Pol Pot, Marine Le Pen, Recep Erdogan, Koning Salman, Kim Jung-un of Hugo Chavez? Zo is het een kwestie van perspectief of men een politieke leider fascist of anti-fascist noemt. Vertel me wie u bent en ik vertel u wie u een fascist noemt. Historicus Jacques Presser vertelde ooit aan Gerard Reve wat deze in een brief aan Carmiggelt memoreerde: ‘Het nieuwe fascisme zal zichzelf “anti-fascisme” noemen’. Kortom, het fascisme is op z’n minst geen eenduidige term, soms een bewuste afleiding van wat het echt is en vaak een grabbelton of een mozaïek.

Activistische vrouwenbeweging FEMEN plaatste op 6 januari een commentaar dat bedoeld is als programma voor 2016 waarin het zich profileert als anti-fascistisch front. Dat doet het ergste vrezen, maar het valt mee. FEMEN ziet het islamisme en rechts-extremistische politieke partijen als fascistisch en dat klinkt aannemelijk.

Over islamisten: ‘Political Islam has gathered its troops against the values of equality, freedom, coexistence, emancipation and progress, considering these values as “Western” ideas and thus racist, needing to be destroyed. We assert instead that these values are universal.’ En over extreem-rechtse partijen: ‘extreme right political mafias, such as the Front National, struggle to take advantage of the climate of fear and gain voters seduced by their manly speeches to counter Islamism. Armed with sexist, xenophobic, racist, homophobic ideals, promoting a fantasized Christian supremacy, they are the political representatives of the same totalitarianism, based on the division of society and segregation, to ensure the superiority of a group of individuals over others.’ De politieke islam en extreem-rechts blijken twee kanten van dezelfde medaille.

FEMEN beweert dat de politieke islam en extreem-rechtse partijen elkaar aanvullen, op elkaar reageren en bestaan dankzij de ander. Dat valt te bezien. Dat extreem-rechtse politieke partijen de politieke islam nodig hebben om zich te profileren en te kunnen groeien is duidelijk. Maar of de politieke islam die buiten Europa het meest manifest is niet kan bestaan zonder extreem-rechts valt te betwijfelen. Want de politieke islam zet zich tegen de hele westerse samenleving af en heeft daar niet specifiek extreem-rechts voor nodig. Maar FEMEN heeft gelijk dat islamisten en rechts-extremisten in 2016 de grootste bedreiging vormen voor de waarden zoals we die kennen. Islamisme en rechts-extremisme verdienen het daarom om met voorrang bestreden te worden. En of we het fascisme en de bestrijding ervan anti-fascisme noemen is bijzaak.

Foto: Schermafbeelding van afbeelding uit artikel ‘FEMEN Antifascist Front 2016’, 6 januari 2016.

Roel van Duijn, Oekraïne en de slappe knieën van het Westen

‘Is het dan niemand opgevallen dat Poetins strategie dezelfde is als die van Hitler in de jaren dertig? Overal waar hij buiten de bestaande grenzen van zijn rijk “volksgenoten“ [ziet] toetert hij dat deze in gevaar verkeren en dat hij hen moet beschermen. Zo is het is Zuid-Ossetië en Abchazië gegaan, zo gaat het nu in Oekraïne. Zó zou hij het in de Baltische staten willen.‘ Aldus de voormalige Kabouter, Provo en politicus van GroenLinks, alsook pleiter voor geweldloze acties Roel van Duijn in een ingezonden brief in Het Parool en NRC.

Roel van Duijn meent dat er maar een manier is om president Putin te stoppen: ‘Dat is het geven van harde militaire garanties voor alle landen buiten de huidige Russische grenzen.‘ Want het Westen kan wel pleiten voor de-escalatie, maar een escalerende Putin maakt dat pleidooi zinloos. Zoals velen voor hem verwijst Van Duijn naar de overeenkomst tussen Hitler 1938 en Putin 2014. In 1938 gaf de Britse premier Neville Chamberlain ‘Herr Chancellor’ Hitler in 1938 volop de ruimte om het Sudetenland in te lijven. Onder het voorwendsel om de Volksduitsers te beschermen, zoals nu president Putin in de grensgebieden van de Russische Federatie etnische Russen te hulp dreigt te schiet om ze te beschermen. Met militaire overmacht.

Willem de Schaker vindt de opstelling van z’n schaakgenoot Van Duijn verrassend: ‘De PROVO-Kabouter die zijn leven lang gepleit heeft voor geweldloos verzet tegen misstanden in de samenleving, de pleiter (terecht) voor steeds weer geweldloze acties (..) komt tot de conclusie dat er omstandigheden kunnen zijn waarbij kennelijk militaire weerstand, (..) moet worden geboden’. Waarop Van Duijn reageerde: ‘dus blijkbaar moeten we nu realistisch zijn en OOK militaire middelen aanvaarden, verdorie. Met MIJN nadruk op verdorie!‘

Waar ligt de grens van ingrijpen? Er komt een moment dat vrede geen vrede meer is, maar oorlog. Het is als het verhaal van de hoed van Gerard Reve. Elke dag wordt met een schaar een stukje van de rand geknipt. De drager merkt het niet, maar na enige tijd mist de hoed een rand. Waarschijnlijk beantwoorden de Westerse landen het militaire geweld van Rusland niet met militair geweld. Mogelijk kiezen ze ervoor om Rusland en z’n directe bondgenoten als Wit-Rusland, Kazachstan en Armenië economisch en diplomatiek te isoleren.

Vooral de Russische propaganda draait op volle toeren. Als onderdeel van de strijd. Opnieuw een gelijkenis met Hitler. Het verdeelt de westerse publieke opinie die in het Russische frame stapt. Uit onnadenkendheid of gebrek aan historisch besef. Alle Oekraïners zouden fascisten of neo-nazi’s zijn die optrekken in knokploegen om etnische Russen af te slachten. De uitslag van de parlementsverkiezingen 2012 maakt deze claim niet waarschijnlijk. De rechts-nationalistische partij Svoboda moet evenmin iets van het liberale Europa hebben en volgens Wikipedia berucht om ‘haar xenofobe, homofobe, racistische en vooral antisemitische standpunten’ haalde slechts 10,45% van de stemmen. Opmerkelijk dat een antimilitarist oproept tot militair ingrijpen.

Foto 1: ‘Horen, zien en zwijgen‘, Twee maiko en een geisha, omstreeks 1890-1900. Eerder geplaatst in George Knight Kort.

Foto 2: Opmars van Duitse troepen in Eger (Tsjechië: Cheb) , Sudetenland, 1938. Een interpretatie is dat de huilende vrouw rechts haar ellende verbergt, maar zich gedwongen voelt om de triomferende Hitler te begroeten.

Bedrijfsmodel Museum Oud-Amelisweerd buigt door onder voorwaarden

Er wordt getwijfeld aan zowel de aannames van het Huisvestings- en Ondernemingsplan als de mogelijkheden tot gezonde exploitatie van Museum Oud-Amelisweerd. Voorwaarden van zo’n museum zijn onder druk van erfgoeddeskundigen, natuurvrienden, wethouder Lintmeijer en raadsleden steeds meer aangescherpt.

Het doet denken aan de parabel van de hoed in een van de verhalen van Gerard Reve. Elke dag wordt met een schaar een stukje van de rand geknipt. De drager merkt het niet, maar na enige tijd mist de hoed een rand. Hoed houdt op hoed te zijn. Zo vergaat het het beoogd Museum Oud-Amelisweerd. Voorwaarden zijn stilaan zo aangescherpt dat bedrijfsvoering praktisch onmogelijk is geworden. Lastig te herkennen voor betrokkenen.

In een commissiebrief van 31 mei 2011 schetst het Utrechtse college de contouren: ‘een goed onderbouwde exploitatiebegroting waarbij met name de financiële toezeggingen van de gemeente Amersfoort, van stichting Amersfoort in C en van de provincie Utrecht voldoende moeten blijken en zeker zijn gesteld.’ Het college omschrijft cultuurhistorisch behoud expliciet als randvoorwaarde. In samenhang met een museale functie.

In een commissiebrief van 13 december 2011 scherpt het Utrechtse college de voorwaarden aan op het gebied van klimatisering, maximale bezoekersaantallen, gebruikersreglement, omkeerbare veranderingen, inrichting historische tuin, behoud monumentale karakter van het ensemble en verkeer/parkeren. Utrecht neemt financieel en bestuurlijk afstand van de exploitatie en rekent vanaf 2016 een huur van 100.000 euro per jaar.

Op een commissievergadering van 7 februari zegt de VVD dat de plannen aannames met een twijfelachtig realisme bevatten. D66 is kritisch over ondernemingsplan, inschatting aantal bezoekers, verkeersstroom en ‘financiële risico’s aan het huidige exploitatievoorstel‘. D66 vraagt ook om een uitspraak over de bestemming.

De raad neemt op 16 februari 2012 de Motie 2012/MO16 aan die de zelfstandigheid van De Veldkeuken bevestigt. Met tegenstemmen van GroenLinks en PvdA. De theeschenkerij heeft consequent gezegd geen onderaannemer te willen zijn van een museum dat voor 2016 al 70.000 euro aan horeca inkomsten inboekte. Nu De Veldkeuken niet tot onderdeel van een museum mag worden gemaakt raakt een gezonde exploitatie opnieuw een stapje verder uit beeld. De voorwaarden laten de bedrijfsvoering inmiddels akelig doorbuigen.

Foto: Caesar van Everdingen, Meisje met de brede hoed, bijgenaamd ‘Augusta’, circa 1645-1650. Collectie Rijksmuseum.

Homosexueel op zondag: KNVB negeert homofobie

Update 19 juli: De KNVB zendt samen met omroep BNN op zaterdag 4 augustus 2012 een thema-avond uit over homoseksualiteit in het voetbal. De vraag waarom homo’s in de voetbalwereld nog steeds een taboe zijn staat dan centraal. Probeert de KNVB met de uitzending recht te zetten wat eerder in februari 2012 misging?

Twee kanten van een medaille komen niet elke dag langs. Het gebeurde gisteren. Online zocht ik een citaat van Gerard Reve en kwam in een interview met Jessurun d’Oliveira terecht. In ‘Scheppen riep hij gaat van Au‘. De bundel uit 1967 staat in mijn kast. De online datering 1977 is verkeerd en zet de lezer op het verkeerde been. Mijn oog bleef haken aan een passage over homosexualiteit met toen nog Gerard van het Reve.

JdO: Eén van de lijnen die er dus in jouw werk zitten is die van de latente homofilie naar de openbare homofilie.
GvhR: Vies woord is dat toch, homofilie, hè?
JdO: Wat zeg jij dan?
GvhR: Homoseksualiteit. Ik weet niet, het kan mij niet schelen hoor, maar ik vind altijd, nou ja het is nou gemeengoed geworden, maar ik vind altijd het woord homofiel voor homoseksueel net zoiets als Israëliet als men bedoelt rotjood. Vind je niet?
JdO: Het is wel op z’n zondags; door de week zeg ik altijd homoseksueel of flikker enz.
GvhR: Maar, als iemand bepaalde eigenschappen heeft, dan zullen die eigenschappen wel in zijn werk blijken. Ik weet niet wat me nou behalve gewone maatschappelijke schijterigheid weerhouden heeft om het eerder te berde te brengen, ook andere dingen natuurlijk, dat ik een geweldige hekel heb aan goedkope sentimentaliteit.

Tegelijkertijd rolde in mijn mailbox een oproep van change.org om de petitie ‘KNVB, spreek je uit tegen homofobie!‘ te tekenen. Komende zondag 19 februari is het ‘de internationale dag tegen homofobie in het voetbal.’ Ik wist niet dat er zo’n dag bestond. Nou heb ik niks met homofobie noch voetbal dus ik tekende.

Wat is er in de 45 jaar sinds 1967 gebeurd met de emancipatie van homosexuelen in Nederland? Is het maatschappelijke schijterigheid van de KNVB om openbare homosexualiteit niet te berde te brengen? De KNVB is een sportorganisatie bedoeld om diverse mensen te laten voetballen. Maar als Nederland wereldkampioen wil worden dan moet het alle talenten aanspreken. Welk ras, kleur, geaardheid of gezindheid ze ook hebben.

Foto: Schermafbeelding van de petitie op change.org ‘KNVB, spreek je uit tegen homofobie!’

Rusland politiestaat

Buitenlandse reacties op het proces van Michail Chodorkovski en Platon Lebedev zijn vernietigend. Rusland onder Vladimir Putin glijdt af naar de dictatuur. Larussophobe stelt dat als president Medvedev of Obama op willen staan tegen de tirannie van Putin, ze dat moeten doen voor de uitspraak: If Medvedev or Obama ever want to stand up to Putin’s tyrannical type of Russia, they best speak up this week – before the Putin-friendly court announces its sentence on Khodorkovsky.

De westerse blik op Rusland is als de hoed in het verhaal van Gerard Reve. Elke dag wordt een millimeter van de rand geknipt, niemand merkt het op. Maar na verloop van tijd is de rand weg. Zo is de Russische rechtsstaat door toedoen van Putin en de maffia waarmee hij samenwerkt verdwenen. Economische en politieke partners van Rusland doen alsof ze niets merken.

Het Russische rechtssysteem werkt als lippenstift op een varken. Iedereen weet dat het gemanipuleerd wordt, politiek gemotiveerd is en niet bestaat. De reactie van EU en VS is voorzichtig. Putin gijzelt Rusland. Al met al zouden de slechte pers, de kwijnende energiesector, de stagnerende economie, de onder druk staande rechtsstaat en de op een zijspoor gezette democratie ons wakker moeten schudden. Maar het gebeurt niet.

De verwachting is dat Chodorkovski gevangen blijft zolang Putin aan de macht is. Dit verklaart het fatalisme van het Westen. Een gecoördineerde actie om Vladimir Putin te stoppen komt daarom niet van de grond.

Foto uit: Andrei Rublev van Andrei Tarkovski (1969)

Terstall over links

Update 16 oktober: Bijna een jaar geleden besteedde ik aandacht aan een kritische beschouwing van Eddy Terstall. Over de onzichtbaarheid van links. Het onderwerp staat nog steeds hoog op de agenda. Nog onlangs kregen de PvdA en Job Cohen kritiek de weg kwijt te zijn. Is er in een jaar iets veranderd?  

Eddy Terstall schetst in zijn verhaal Pinocchio is links uit het boek Ik loop of ik vlieg de onzichtbaarheid van links. Sociaaleconomisch voelt-ie zich nog steeds thuis bij links, maar cultureel, op het gebied van de persoonlijke vrijheid, niet meer. Hoe is dat onbehagen ontstaan? Overtuigt Terstall in zijn schets?

Een en ander spitst zich toe op de PvdA. Immers traditioneel de partij met de pretentie van brede volkspartij en waardevolle kernwaarden. Deze uitgangspunten leggen de lat hoog. Volgens sommigen onaanvaardbaar hoog. Is de PvdA de monumentenwoning waarin nauwelijk nog normaal gewoond kan worden? Hoe dan ook, in dat huis wonen vele zielen die elkaar het eigendom betwisten.

Terstall trekt lijnen vanuit de jaren ’60 (vdve) en betrekt het op het huidige islamdebat: Dezelfde verbazing hebben tegenwoordig van oorsprong linkse atheïstische activisten die gebroken hebben met de islam. Die zien vol verbazing aan hoe hun medeprogressieven en vooral ex-feministen zich het vuur uit de sloffen lopen om de islam te verdedigen en hoe die blind smoorverliefd zijn op de hoofddoek, terwijl ze ooit hun bh’s verbrandden.

Verschil is dat de mensen die vroeger niet konden weten omdat ze onvoldoende informatie hadden, nu wel kunnen weten. Maar niet willen weten. Het ontkennen van de waarheid is een actieve daad: Diezelfde mensen verkondigen nu vanuit riante huizen hun verheven mening over het integratievraagstuk. Ook hier zullen ze het wel weer bij het rechte eind hebben. Ze schrijven namelijk met grote regelmaat in kwaliteitskranten of doceren aan universiteiten die de ouderen onder hen meer dan veertig jaar geleden bezet hielden. Vaak zijn ze ook nog ridders in de orde van huppelepup, dus wie ben ik eigenlijk om hun mening deze keer in twijfel te trekken? Dat ze er in het verleden meestal naast zaten, is nog geen garantie dat dat ook deze keer weer het geval is.
 
Overigens onderschat Terstall hiermee naar mijn idee de positie van de zogenaamde hoogopgeleide fellow-travellers, de nuttige idioten, die wel degelijk konden weten maar niet wilden weten. De geschiedenis is grijzer. In Terstalls vakgebied is Joris Ivens daar een voorbeeld van. Ook Harry Mulisch kwam nooit terug op zijn verering van Cuba en Castro en het goedpraten van onrecht. Maar toegegeven, die intellectuelen vormden een relatief kleine groep.

Terstall spreekt over fatsoenlijk links dat wel kritisch is over het totalitaire. Dat wel van de persoonlijke vrijheid uitgaat, of misschien wel júist van de persoonlijke vrijheid uitgaat. Bezoekers van dit blog zullen er het verschil tussen verstandig links en dom links in herkennen. Over dat laatste zegt Terstall: Jokkebrok-links daarentegen weet altijd wel iets te verzinnen om terreur en geweld goed te praten als de daders maar exotisch genoeg zijn. Als klootzakken van de ene Afrikaanse stam met hakmessen hele dorpen van een andere stam afslachten, komt dat door lukrake koloniale grenzen of economische knechting door witte multinationals.
 
Over oudere feministes en hun persoonlijke vrijheid zegt Terstall: Het probleem is ook dat veel van de vroege feministen de persoonlijke vrijheden die ze ooit hebben bevochten en voor geen goud zouden willen inleveren, niet gunnen aan vrouwen met een kleurtje. Die moeten het met heel wat minder doen. En dat is niet erg. Want ze zijn ook niet veel gewend. Deze neerbuigende houding komt neer op een zeer kwalijke vorm van betuttelracisme. Persoonlijke vrijheden van burgers met moslimouders doen er bij dat soort links niet toe.
 
Over de reactie op de islam merkt Terstall op: Gewetensvrijheid of vrijheid van partnerkeuze is iets voor witte mensen. En die moeten zich vooral ook niet bemoeien met de zaken van ‘non-whites’. Het is hún religie, hun ‘aangeboren mening’ over het ontstaan van hemel en aarde. Daar mogen witte mensen zich niet mee bemoeien, schijnt het. Gekleurde mensen die geen genoegen nemen met die aangeboren mening trouwens ook niet. Die zijn minstens even erg. Dat zijn ‘nestbevuilers’ of ‘aandachttrekkers’. Die hebben een persoonlijkheidsstoornis of zijn ‘getraumatiseerd’. Niet getraumatiseerd door de islam natuurlijk, want dat kan niet. Getraumatiseerd kun je alleen worden van iets westers. Iets blanks. Kritiek op de islam en op de mohammedaanse mannenmaatschappij mag eigenlijk niet van binnen en niet van buiten.

De verklaring voor de tegenstrijdigheden van degenen die namens links handelen ligt volgens Terstall in het calvinisme: Politieke correctheid is heel christelijk. Het collectief belijden van de eigen schuld of van mensen zoals jezelf. Dat is niet alleen heel beleefd en netjes, het geeft een fijn gevoel. Het is de aflaat. Het postchristelijk mea culpa. Het garandeert een plek in de progressieve hemel op aarde in de vorm van een leuke baan en een mooi koophuis in een witte wijk. Het is daarnaast ook een stiekeme beschuldiging aan de medemens. De gehele westerse wereld is slecht behalve ik, want ik begrijp het. Ik ben de witte roos tussen het onkruid.
 
Links is nog steeds de moeite waard, als het zich zou weten te hervinden volgens Terstall: Links stond dus onder meer voor het vrije woord, voor de ontworsteling van de burger aan kerk en kapitaal, en linkse vrouwen zochten meer vrijheid door ontworsteling aan de mannenmaatschappij. (..)Links had dus ook wel eens gelijk. Best vaak zelfs. Links was de vaandeldrager van het klassieke antiracisme. Links verzachtte het naoorlogse kapitalisme.
 
De oplossing voor jongere moslims ziet Terstall in hun ontwikkeling, het onderzoeken van hun eigen weg: (..)je wijsheid uit meer boeken halen dan één, de wetenschap serieuzer nemen dan religieuze boeken, religieuze doctrines eerst objectief op waarheid, moraliteit en kwaliteit onderzoeken alvorens ze te accepteren, leren even buiten de beperking van je religie te stappen en objectief naar de wereld te kijken, hoofddoeken afgooien want verkrachting is hier gewoon strafbaar, wat vaker Reve en Kafka lezen, seksueel experimenteren, ook als je vrouw bent, het patriarchaat in twijfel trekken (maar dan ook echt), af en toe een wijntje drinken voor de gezelligheid, een keer met de rugzak naar Australië gaan en slapen op het strand.

Wat de oplossing voor links is noemt Terstall tussen de regels. Het gaat erom wie de baas in huis mag zijn: verstandig links of dom links? Of zoals Terstall het noemt fatsoenlijk links of jokkebrok-links. Het is cynisch dat het advies aan de jonge moslims om zelf na te denken in de linkse PvdA zo weinig weerklank heeft gevonden. Vanwaar dan Terstalls aanname dat het bij de moslims deze keer wel zal lukken? Ik hoop met Terstall dat zij beter dan dom links niet-weten niet als keuze zien.

Met dit verhaal schetst Terstall programmatische contouren van een liberaalprogressieve partij die opteert voor eerlijke wereldhandel, voor antiracisme, voor milieubewustzijn, tegen overbevissing, voor burgerrechten en mensenrechten. Die uitgaat van de traditioneel sociaal-democratisch kernwaarden zonder het belang van de staat zwaar op te tuigen. Zijn geluid is in mijn ogen waardevol voor het publieke debat omdat Terstall van binnenuit links probeert te wijzen op haar schijnbewegingen en tegenstellingen. Links in vorm is te waardevol en te onmisbaar om er geen poging aan te wagen het weer bij de tijd te brengen. We zullen zien of links uit haar huidige vormcrisis komt. Aan Eddy Terstall zal het niet liggen.