Sponsoring door Shell. Niet voor eerste keer tekent Londens Science Museum voor spreekverbod bij tentoonstelling over klimaatverandering

Schermafbeelding van deel artikel ‘London Science Museum signed gagging order with Shell over climate change exhibition; Campaigners accuse museum of allowing Shell to ‘greenwash’ their image with exhibition on carbon capture‘ in Politico, 30 juli 2021.

Een bericht in Politico wijst op de relatie tussen het Londense Science Museum en Shell. Het zegt over de tentoonstelling ‘Our Future Planet‘ die gaat over klimaatverandering: ‘Het London Science Museum stemde ermee in Shell niet publiekelijk te bekritiseren als onderdeel van een sponsorovereenkomst voor een tentoonstelling over koolstofafvang’. Het museum lijkt zich door het tekenen van de sponsorovereenkomst bewust het zwijgen op te hebben laten leggen.

De sponsorovereenkomst tussen Shell en de Science Museum Group (SCMG) is door inspanning van de ngo Culture Unstained en met een beroep op de vrijheid van informatiewet openbaar geworden. Het contract is uitgebreid en omvat 32 pagina’s. In paragraaf 6.7 staat omschreven dat het museum ‘op geen enkel moment een verklaring af zal leggen of publiciteit zal geven of anderszins betrokken zal zijn bij gedragingen of zaken waarvan redelijkerwijs kan worden verwacht dat ze de goodwill of reputatie in diskrediet brengen of schaden van de Sponsor’. Volgens critici is deze omschrijving zo ruim dat het Science Museum geen ruimte heeft om nog op enigerlei kritiek te uiten op het beleid van Shell. Het idee is dat een museum dit nooit zou moeten tekenen.

Schermafbeelding van paragraaf 6.7 uit de ‘SPONSORSHIP AGREEMENT
relating to the sponsorship of the Our Future Planet: can carbon capture help us fight climate change? Exhibition’ tussen Shell en het Londense Science Museum

Het is goed om te beseffen dat dit contract door de inspanning van Culture Unstained publiekelijk is geworden. Deze openbaarmaking is de uitzondering. Het roept de vraag op hoeveel van dit soort contracten tussen musea en bedrijven bestaan die niet openbaar worden en waarmee musea zich het zwijgen op laten leggen zonder dat het publiek het weet.

Dit kwestie is koren op de molen van klimaatactivisten die beweren dat bedrijven als Shell aan ‘greenwashing‘ doen. Ofwel, het zich groener of maatschappelijk verantwoordelijker voordoen dan een bedrijf daadwerkelijk is. Dat is marketing. De dubbelzinnigheid voor Shell is dat het wordt beschouwd als het meest groene van de wereldwijd opererende olie- en gasbedrijven, maar desondanks de wereld blijft vervuilen met fossiele brandstoffen en de omslag naar duurzaamheid te langzaam maakt.

De rechtszaak die in Nederland Milieudefensie aanspande tegen Shell en won duidt daarop. In mei 2021 verplichtte de rechter Shell om de CO2-uitstoot in 2030 terug te brengen met 45%. Shell maakte onlangs bekend daartegen in hoger beroep te gaan. Daarmee kiest het voor economisch nut en lijkt het de eigen intenties over duurzaamheid ter discussie te stellen. Of te relativeren.

In Nederland had het Brits-Nederlandse bedrijf Shell tot 2018 een sponsorrelatie met enkele musea. Maar onder maatschappelijk druk van onder meer de actiegroepen Fossil Free Culture NL en Fossielvrij NL beëindigde Shell in 2018 de sponsorrelatie met het Van Gogh Museum en het Mauritshuis. The Art Newspaper berichtte er toen over. Dat artikel meldde toen ook dat het British Museum en de National Portrait Gallery ondanks maatschappelijke kritiek hun sponsorrelatie met BP voortzetten.

De geschiedenis herhaalt zich en dat roept de vraag op hoe gevoelig de maatschappelijke antenne van zowel de olie- en gasbedrijven als het Science Museum staat afgesteld. Waarom stoten ze zich aan dezelfde steen? Politico vermeldt namelijk niet dat in 2015 exact hetzelfde is gebeurd en beide betrokkenen toen identieke kritiek als nu kregen. Ook toen probeerde Shell de inhoud van een tentoonstelling over klimaatverandering in het Science Museum te beïnvloeden. Hebben Shell en museum in zes jaar niks geleerd? Het was toen The Guardian dat in een bericht van mei 2015 eveneens met een beroep op de vrijheid van informatiewet een sponsorovereenkomst tussen Shell en het Science Museum publiekelijk maakte. En bekritiseerde.

In een commentaar van 1 juni 2015 citeerde ik een activist die naar mijn idee de kern van het probleem verwoordt. Net als toen is het antwoord lastig te geven. Het lijkt erop dat het Science Museum zich onderhand bewust kan zijn van het publicitaire risico dat het loopt in de sponsorrelatie met Shell, maar desondanks kiest voor de poen die deze schurende relatie moet verzachten:

Volgens activist Chris Garrad van ‘bp or not bp’ geeft de informatie die The Guardian heeft achterhaald aan dat ‘het Science Museum een belangrijk radartje in de propagandamachine van Shell is’. De vraag die oprijst is of musea ten volle beseffen hoe ze ten koste van de eigen geloofwaardigheid door bedrijven gebruikt worden. Of maken ze ondanks die kennis toch de afweging dat ze onder die voorwaarden met bedrijven als Shell in zee willen in de hoop dat ze paal en perk aan die invloed kunnen stellen?

Trump wil geen nieuwe moslims. Herhaalt de geschiedenis zich?

Donald Trump wordt door zijn uitspraken steeds meer in verband gebracht met het fascisme van de jaren ’20, ’30 en ’40 van de 20ste eeuw in Italië. Wegens verwarring van historische begrippen bedoelen velen met ‘fascisme’ het Duitse nationaal-socialisme van de NSDAP. Feitelijk een hardere variant van het fascisme. Het is één ding dat iemand zoiets zegt, het is een ander ding dat velen hem daarin steunen. Cenk Uygur van The Young Turks verwijst naar de internering van Amerikaanse staatsburgers van Duitse, Italiaanse en Japanse herkomst tijden de Tweede Wereldoorlog. Een beschamende episode in de Amerikaanse geschiedenis die Trump met zijn uitspraken over moslims opnieuw in herinnering brengt. En zelfs wil laten herleven.

In 2013 citeerde ik in een commentaar over de internering van Japans-Amerikanen -met een bijrol voor de huidige minister Lodewijk Asscher- opperrechter Hugo Black aan wie de volgende uitspraak toegeschreven wordt: ‘the need to protect against espionage outweighed individual rights‘. Dus de noodzaak om tegen spionage te beschermen weegt zwaarder dan individuele rechten. De hedendaagse variant van deze uitspraak luidt: ‘the need to protect against terrorism outweighs individual rights’. Ook politieke modes veranderen.

Spionage dat afgelopen jaren door de regering-Obama tegen de klokkenluiders Chelsea Manning, Edward Snowden en Julian Assange in stelling werd gebracht wordt nu rechts ingehaald door Trump. Een interessante ontwikkeling die de belangstelling voor het ‘Diepe Amerika’ in het centrum van de publieke opinie zet. Is het een reden voor Obama om voor het aflopen van zijn tweede termijn met de oneigenlijke verwijzing naar spionage de vervolging van klokkenluiders te staken? Als dat zo is, dan heeft Trump toch nog zin gehad.

Wat kunnen Nederlandse musea leren van het voorbeeld Shell en Science Museum?

Zijn Nederlandse musea zich voldoende bewust van de nadelen om geld van multinationals aan te nemen? Met een beroep op de Freedom of Information Act heeft The Guardian informatie boven water gekregen die aantoont dat Shell de inhoud van een tentoonstelling over klimaatverandering in het Londense Science Museum probeerde te beïnvloeden: ‘Shell tried to influence the presentation of a climate change programme it was sponsoring at the Science Museum in London, internal documents seen by the Guardian show’.

Het voorbeeld van het Science Museum en Shell toont aan dat het verder gaat dan het bijsturen of beïnvloeden door bedrijven van musea in hun programmering, inhoud van tentoonstellingen of nevenprogramma (symposium). Volgens activist Chris Garrad van ‘bp or not bp’ geeft de informatie die The Guardian heeft achterhaald aan dat ‘het Science Museum een belangrijk radartje in de propagandamachine van Shell is’. De vraag die oprijst is of musea ten volle beseffen hoe ze ten koste van de eigen geloofwaardigheid door bedrijven gebruikt worden. Of maken ze ondanks die kennis toch de afweging dat ze onder die voorwaarden met bedrijven als Shell in zee willen in de hoop dat ze paal en perk aan die invloed kunnen stellen?

Nederlandse musea hebben te kampen met overheden die op kunst bezuinigen en musea korten. Dit ondanks prognoses van de politiek dat particuliere sponsors het gat zouden vullen dat de overheid liet vallen. In april 2015 maakt het tweejaarlijkse rapport Geven in Nederland’ van het Centrum voor Filantropische Studies aan de VU duidelijk dat giften aan cultuur afnemen. Halbe Zijlstra heeft ongelijk. De kwestie van het Science Museum en Shell maakt duidelijk dat als het bedrijfsleven het gat vult dat de overheid laat vallen musea alert moeten zijn om zich niet te laten misbruiken door sponsors. In Nederland waarschuwt Christiaan Braun voor de belangenverstrengeling tussen het Stedelijk Museum, bedrijfsleven en de commerciële kunsthandel.

Foto: Still uit video ‘Van Gogh Museum en Shell — Partners in Science’ op YouTube-kanaal van Shell, 2011.

Erger dan Nixon? Journalisten waarschuwen tegen optreden Obama

Dat president Obama de weg kwijt is merken velen op. Niet over de hele linie stelt-ie teleur. Homorechten, het ontvangen van Malala, daar valt de president zich geen buil aan. Maar zijn heksenjacht op klokkenluiders en journalisten is ongekend. De retorische vraag of het nu slechter is dan onder de presidenten Nixon of Bush zegt genoeg. Afgelopen week verscheen het door Leonard Downie geschreven rapport van the Committee to Protect Journalists. De door Obama beloofde transparante overheid is veranderd in een schrikbewind van een regering die alles en iedereen wil controleren. Uncle Sam goes nuts. Binnen en buiten de overheid. Downie praat met Amy Goodman voor Democracy Now! Raadselachtig hoe Obama zo afwijkt van z’n beloften. Hij kan de ethische normen niet handhaven die hem als het ware opgelegd werden toen-ie in 2009 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg. Deze man praat verder in Washington waar het op 12 oktober nog 12 juli is. Vervreemdend.

Schijnheilige opstelling van VS over Syrië wordt aanvaard. Waarom?

‘Our sense of basic humanity is offended not only by this cowardly crime but also by the cynical attempt to cover it up.’ Aldus de verklaring over Syrië van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry.

Wat mij en vele anderen nog het meest stoort is de moreel superieure die de Amerikaanse regering bij monde van Kerry heeft aangenomen. En meent aan te kunnen nemen. Maar hebben de VS nog recht van spreken?

Ok, als de VS de eigen olie- en gasbelangen willen veiligstellen. Ok, als de VS de grip op de regio willen verstevigen. Ok, als de VS de Russen hun machtsbasis Syrië willen ontnemen. Ok, als de VS Iran en Hezbollah willen dwarszitten. Ok, als ze Israel willen steunen. Ok, als de VS hun bondgenoten afhankelijk en volgzaam maken door de eigen militaire macht in te zetten. Ok, voor de duizenden grote en kleine redenen. En ook Ok dat dat niet gezegd kan worden omdat landen zich altijd verschuilen achter mooie woorden en voornemens.

Morele superioriteit is al marketing. Een goed product kan er bij goede voorbereidingen mee verkocht worden, maar bij een slecht product lukt ook dat niet. Dan slaat het uiteindelijk terug op de aanbieder. In die situatie zitten de VS. Vraag is of ze beseffen dat hun beroep op morele superioriteit potsierlijk en onheus is. Of dat ze vanuit machtspolitiek denken doen alsof ze vanuit die positie kunnen spreken. Het pokerface wordt grimas.

Want de regering-Obama houdt de strafkolonie Guantanamo Bay in stand; bespioneert en liegt met massale onwettige programma’s de eigen bevolking, VN en bondgenoten voor; plaatst klokkenluiders buiten de orde door ze te vervolgen met een Spionagewet uit 1917; intimideert en luistert journalisten af; doodt met drones zonder tussenkomst van een rechtbank op grote schaal burgers in Pakistan, Afghanistan en Jemen; geeft de eigen militaire en politieke oorlogsmisdadigers immuniteit en weigert ze ter verantwoording te laten komen voor het Internationaal Strafhof en voert overal ter wereld geheime oorlogen zonder wettelijke basis.

Een land als de VS dat zo systeemmatig wet en rechtsorde schendt zou enige zelfkennis en bescheidenheid passen. Een retoriek dienen te ontwikkelen die meer in lijn is met het eigen handelen. Of er in elk geval niet zo haaks op staat als nu. China en Rusland zijn even meedogenloos, berekenend en gewend om vuile handen te maken. Maar ze hebben een kwaliteit die deze landen gunstig onderscheidt van de VS. Ze stellen zich niet als een schizofrene dominee van de wereld op die van zichzelf weet dat-ie met zijn hand in de kas heeft gezeten, ontucht met de hele gemeente heeft gepleegd en aan de jenever is maar dat vervolgens zogenaamd vergeet. De dubbele standaard van de VS is om beroerd van te worden. Dat hoofd weet niet wat de hand doet.

Foto 1: Tweet van Myles Dyer.

Foto 2: Schermafbeelding van Anatomy of a Murder (1959) van Otto Preminger. Ontwerp titelsequentie Saul Bass. Zie YouTube.

Hoe kan Nederland helpen de VS op het rechte pad te brengen?

Moet Nederland relaties onderhouden met landen die eigen oorlogsmisdadigers bewust buiten schot laten en klokkenluiders die oorlogsmisdaden in de publiciteit brengen hardhandig aanpakken? Had Nederland bondgenootschappelijke relaties kunnen onderhouden met Hitler-Duitsland, Stalin-Rusland, China van de Culturele Revolutie, Cambodja van de Rode Khmer, Bosnië van Karadzic of Rwanda van de genocide op de Tutsi’s? Moet Nederland relaties willen onderhouden met het VS van Barack Obama waar de schuldigen niet voor het gerecht worden gebracht, maar de onschuldigen die de regering in verlegenheid brengen wel?

Door de economische, militaire en politieke verwevenheid tussen Nederland en de VS valt niet in te zien wat de ruimte voor Nederland is om met kritiek te komen. Het verbreken van de banden is een brug te ver omdat het Nederland isoleert. Het zou economische zelfmoord betekenen. Daarbij komt dat het de politieke leiders van Nederland ontbreekt aan ethisch besef. Ze politiseren de economie en economiseren de politiek. In die pragmatiek stopt hun denken. Overwegingen over mensenrechten schuiven ze naar de achtergrond. Ons land kent geen grondwettelijke toetsing die de politiek met de neus op de universele waarden van de wet drukt.

Welk gebaar kan de Nederlandse regering maken om zich afkeurend uit te spreken over de verkeerde afslag die president Obama heeft genomen? Met zijn beleid over de mensenrechten, de nationale veiligheid en de massale spionage van alle wereldburgers? Want vrienden die als het erop aankomt elkaar de waarheid niet durven zeggen zijn geen echte vrienden. Juist het Atlantische Nederland dat zich altijd zo verbonden heeft gevoeld met de VS en dat historisch ook daadwerkelijk is kan als oude vriend de VS de waarheid zeggen.

Nederland heeft een publiek debat nodig dat twee aspecten benadrukt. Als opdracht aan de regering-Rutte. Met als uitgangspunten dat Nederland zich gebonden voelt aan de VS en zich zorgen maakt over de recente ontwikkelingen richting politiestaat die gedragen worden door het Amerikaanse establishment en de regering-Obama. En dat Nederland zich kritisch, maar vanuit de vriendschappelijke, oude relatie uitspreekt tegen deze ontwikkelingen. Nederland kan de Amerikaanse burgers en burgerrechtenactivisten die deze kritiek delen een steuntje in de rug geven en de VS vanaf afstand weer op het goede pad proberen te brengen.

Foto: De streken van Reintje van der Schalk, Markies van Eijerstruiven, circa 1840, Facsimile. Uitgeverij: NBLC, 1985

Hoe Obama nog verschrikkelijker is dan Nixon en Bush

Nog in september 2012 kopte Trouw ‘Vurig pleidooi Obama voor vrijheid van meningsuiting‘ na diens toespraak tot de VN. Ook de NRC  plaatste geen enkele kanttekening bij de claim van president Obama dat-ie opkomt voor de mensenrechten. Ik was toen verbijsterd over de wereldvreemdheid van de buitenlandredactie en schreef de NRC-Ombudsman een e-mail. Ik weet niet of het geholpen heeft, maar de NRC is nu een stuk kritischer over president Obama. ‘Machthebbers moeten de verleiding weerstaan om hardhandig op te treden tegen dissidenten’ zei Obama tot de VN. Tja, dat zeggen leiders van politiestaten altijd over de dissidenten bij de buren. In Nederland begint het publiek nu te begrijpen dat de regering-Obama geen uitzondering vormt.

Het debat dat Edward Snowden met zijn onthullingen aangezwengeld heeft lijkt succes te hebben. Trouwens nog het minst in de VS waar de media op de hand van de overheid zijn. Elementen van de controlestaat waren al jaren bekend, onder andere door onthullingen van klokkenluiders als William Binney, Thomas Drake, John Kiriakou of Bradley Manning, maar het werd uit de Amerikaanse gevestigde media geweerd zodat het publiek onwetend bleef en een maatschappelijk debat uitbleef. Edward Snowden heeft het in samenwerking met journalisten zo aangepakt dat de regering-Obama het deze keer niet meer kon afdoen als spookverhalen.

Amerikaanse presidenten werken aan hun plaats in de geschiedenis. Voorgangers hebben ze als concurrenten. Deze proberen ze te overtreffen in populariteit, wetgeving en zoete herinneringen. De presidenten Franklin Roosevelt en John F. Kennedy spreken nog steeds het meest tot de verbeelding en voeren voor de 20ste eeuw deze virtuele lijst aan. Aan de negatieve kant zijn het Richard Nixon en George ‘W’ Bush die als voorbeeld worden genoemd van presidenten met een slechte status. Waar eindigt Barack Obama? Cenk Uygur van The Young Turks schat ‘m als restrictiever en minder tolerant in dan Nixon en Thomas Drake vindt Bush vergeleken bij Obama mild. Ze hebben steekhoudende argumenten. Het kan verkeren. Sinds september 2012 is er in elk geval veel veranderd in de opstelling van de Nederlandse media. Nu de rest van de wereld nog.

Foto: Obama, Yes We Scan.

Korematsu, Patriot Act, Fourth Amendement en Asscher

Update 3 oktober 2014: Is minister Lodewijk Asscher het tegendeel van de wetenschapper Lodewijk Asscher die voor privacy pleitte? Het lijkt er sterk op. Sociale Zaken koppelde zonder wettelijke basis bestanden aan elkaar om fraude op te sporen, zo bericht NRC. Waar waren sinds 2008 de toezichthouder en kritische kamerleden om minister Asscher te herinneren aan de principes van de jurist en wetenschapper dr. Asscher? 

In een discussie over de praktijken door de Amerikaanse overheid zoals die blijken uit de recente onthullingen wijst jurist Darren Hutchinson in een tweet naar Korematsu. Vraag is hoe het Fourth Amendement van de grondwet het sleepnet van onderzoek en opslag van persoonsgegevens onder de Patriot Act kan legitimeren.

‘Het Fourth Amendment beschermde oorspronkelijk het huis, de eigendom, en de papieren tegen doorzoeking en inbeslagname‘, aldus Lodewijk Asscher in zijn proefschrift ‘Communicatiegrondrechten. Een onderzoek naar de constitutionele bescherming van het recht op vrijheid van meningsuiting en het communicatiegeheim in de informatiesamenleving’ uit 2002. De laatste jaren zoekt het juridische debat een antwoord op de vraag hoe computervrijheid en privacy zich verhouden tot het Fourth Amendement. Hoe dan ook lijkt de praktijk die onder president Obama is gegroeid te grof en in strijd met de bescherming van de levenssfeer. Vice-premier Asscher is deskundig om een wetenschappelijk juridisch geluid over de bescherming van persoonsgegevens in het kabinet te laten horen. Tegenover minister Ivo Opstelten die zich tegenwoordig profileert met Veiligheid.

Fred Korematsu gaat over de internering van Japanse-Amerikanen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een aan opperrechter Hugo Black toegeschreven uitspraak uit de video blijft resoneren: ‘the need to protect against espionage outweighed individual rights‘. Dus de noodzaak om tegen spionage te beschermen weegt zwaarder dan individuele rechten. Spionage wordt nu opnieuw door Amerikaanse aanklagers in stelling gebracht tegen klokkenluiders als Bradley Manning, en vermoedelijk ook tegen Julian Assange in een geheime aanklacht. Het recht van het individu dat ondergeschikt wordt gemaakt aan andere belangen, is niet meer hetzelfde recht.

Foto: Ansel Adams, ‘Loading bus, leaving Manzanar for relocation, Manzanar Relocation Center, California‘. 1943.

William Binney: VS op een hellend vlak naar een totalitaire staat

Klokkenluider William Binney zegt: ‘The government is not trying to protect [secrets about NSA surveillance] from the terrorists. It’s trying to protect knowledge of that program from the citizens of the United States.‘

Ook regeringen van bondgenoten als Nederland proberen de kennis over het volgen van de eigen bevolking te verbergen. Of het onder het mom van een strijd tegen terrorisme te rechtvaardigen. Binney en journalist Glenn Greenwald merken op dat terroristen allang de kennis hebben die nu aan het publiek onthuld is. Vandaar dat de claim van politici dat Edward Snowden door zijn onthullingen de staatsveiligheid  in gevaar heeft gebracht onzinnig is. Snowden richt zich op het publieke debat en wil enkel de opbouw van de controlestaat een halt toeroepen. Hij wil de veiligheid van de VS niet ondermijnen. Greenwald legt uit dat Snowden toegang had tot top secret documenten en in z’n selectie zorgvuldig was om de veiligheid van de VS niet in gevaar te brengen.

Video op YouTube-kanaal van Democracy Now!

Foto: Veilig onder moeders vleugels.

Zie ook op George Knight: Binney bevestigt dat in controlestaat iedereen onderzocht wordt.

Klokkenluider NSA maakt zich bekend: Edward Snowden

Zie hier voor interview van Glenn Greenwald met Edward Snowden. Zie hier voor toelichting door Greenwald. Zie hier voor Q&A met Ewen MacAskill. Zie hier voor het bedrijf waar Snowden werkte. Alles in The Guardian.

Journalist Glenn Greenwald en filmmaker Laura Poitras spraken in Hong Kong op 6 juni 2013 met Edward Snowden. De 29-jarige Amerikaanse inlichtingen-analist blijkt de klokkenluider van het PRISM-surveillance systeem dat dagelijks het communicatieverkeer van 300 miljoen Amerikanen en buitenlanders volgt en registreert. Snowden wil niet in een controlestaat leven dat het soort dingen doet die hij naar buiten bracht. Opvallend is dat-ie zichzelf bekend maakt. Doorgaans verbergen klokkenluiders zich. Hij meent echter dat het publiek een verklaring over de openbaarmaking nodig heeft. Zo kan-ie ook verklaren dat de gelekte gegevens authentiek zijn. Edward Snowden wil de Amerikaanse overheid niet het alleenrecht op de publiciteit geven.

De tragiek is dat Edward Snowden weet dat-ie zijn lot niet kan ontlopen. De Amerikaanse veiligheidsdiensten en zijn partners zullen de rest van zijn leven achter hem aan blijven jagen. Als ze hem al niet snel te pakken krijgen. En in de diepste kerker opsluiten. Ter vergelijking, de documenten die Snowden openbaarde over het PRISM-syteem zijn ‘top secret‘ terwijl de documenten die Bradley Manning openbaarde op zijn hoogst ‘secret‘ waren. Een hemelsgroot verschil in classificatie. En Bradley Manning wordt door de regering-Obama al zo snoeihard aangepakt dat het op marteling uitliep. Zoals VN-rapporteur Juan Mendez vorig jaar vastlegde.

De grootste vrees van Edward Snowden is dat de onthullingen niets zullen veranderen aan de praktijken van de Amerikaanse overheid. Dat het zelfs de greep op de eigen samenleving en die in andere landen nog verder zal vergroten. Dan is zijn actie vergeeft geweest. Hij laat doorschemeren dat de controlestaat die nu wordt opgebouwd in handen van minder democratische leiders tot rampzalige gevolgen kan leiden voor Amerikanen en burgers in andere landen. Snowden steekt zijn nek uit en riskeert de guillotine. Als held in een tragedie.

Foto: Schermafbeeldingen uit interview door Glenn Greenwald en Laura Poitras met Edward Snowden. Hong Kong, 6 juni 2013.