Donald Trump als Odradek: 1917-2017

Odradek is een fantasiefiguur van Franz Kafka uit het verhaal ‘Die Sorge des Hausvaters’ (1917) dat in 1920 in druk verscheen. Odradek werd een gewild onderwerp van tekenaars. Het drong tot de populaire cultuur door waar het nu weer uit verdwenen is. Odradek is als ding een ‘het’, maar lijkt meer dan dat. Voor kunstenaars was het een uitdaging om het ondefinieerbare dat zich niet in betekenis vast laat pinnen vast te leggen. Maar Odradek laat zich niet vastleggen. Omdat het door gebrek aan gegevens moeilijk is en omdat een vastgepinde Odradek geen Odradek meer kan zijn. Als ingelost verlangen dat ophoudt verlangen te zijn. Overinterpretatie ligt op de loer, vooral om Odradek in woorden te willen vangen. Odradek is fantasie die zich niet laat vangen en zich onttrekt aan categorisering. Maar Odradek is ook weer niet de fantasiefiguur die zich volledig onttrekt aan categorisering. Odradek beweegt zich heen en weer tussen categorieën. Dat maakt Odradek onvangbaar en interessanter dan een fantasie die zit opgeborgen in een vakje met een vast stempel en etiket. Odradek gaat over grenzen, maar als Odradek een fantasie is die niet over grenzen kan gaan, wat is Odradek dan?

Is Donald Trump Odradek 100 jaar later? Nee, natuurlijk niet. Het is vooral prikkelend om de vergelijking te maken. Als uiting van verontwaardiging over de president die zich niet gedraagt als president. Dat geeft richting in de duiding van de president, maar zegt vooral iets over degene die de vergelijking maakt. Odradek wordt er geen snars begrijpelijker op. Of de president. De president kan praten, maar zwijgt vaak als hij moet praten. En praat als hij moet zwijgen. De president die ziel noch betekenis lijkt te hebben en een lege huls is die door de laatste spreker in de kamer wordt gevuld. Maar of Odradek zó was kunnen we niet zeker weten.

Allen die de president meemaken worden er bezorgde huisvaders of -moeders door. Overleeft Trump ons? Maar de president is geen Odradek. Hij is geen fantasie, maar een concrete persoon die alleen moeilijker te duiden valt dan ‘normaal’. De president is een schijngestalte die Kafka had kunnen bedenken als hij 100 jaar later had geleefd. Zo stellen we het ons voor. Wij hebben geen 100 jaar om de president te duiden. Odradek is aangrijpender in ongrijpbaarheid. Trump is de dikdoener die het niets omhult. Odradek is het niets dat wij dik maken door er betekenis aan te hechten. Woorden willen de realiteit bezweren, maar schieten soms tekort.

Foto: Odradek, tekening van Emma Fenton.

Advertentie

Zomaar twee fragmenten van Ozu en Welles. Leeft cinema nog?

Pinscreen animatie van Alexander Alexeieff en Claire Parker voor de proloog van ‘Le procès’ (The Trial) uit 1962. De stem van Orson Welles vat Franz Kafka’s ‘Vor dem Gesetz’ samen. Een vergelijking van leven en wet.

De Japanse meester Yasujiro Ozu doet in Nagaya shinshiroku (Record of a Tenement Gentleman) uit 1947 het omgekeerde. Bombast tegenover leegte, uit de hoogte tegenover ooghoogte, ernst tegenover terloopsheid.

We hoeven niet te kiezen. Het heeft allebei waarde. Topregisseurs uit het verleden zijn tegenwoordig naar de marge van YouTube of de matinee in filmmusea verbannen. Ze sporen niet langer met onze tijd. Da’s zowel de loop der dingen als verarming. Film was altijd tegelijk kunst en vermaak. Wordt dat evenwicht ooit hersteld?

(Kan een kunstvorm die de eigen geschiedenis verwaarloost kunst genoemd worden? Wat zou de beeldende kunst van nu zijn als die slechts mondjesmaat Manet, Vincent van Gogh, Matisse of Gerhard Richter toonde?)

Rusland, absurdisme, recht, Svetlana Davydova en Franz Kafka

In Rusland wordt een moeder van zeven kinderen van hoogverraad beschuldigd. Dat kan haar 20 jaar gevangenisstraf kosten. Ze wordt sinds 21 januari in detentie gehouden. Svetlana Davydova belde in april 2014 de Oekraïense ambassade in Moskou om troepenbewegingen van het Russische leger door te geven. Ze meent dat het openbare informatie was en geen gevaar voor de nationale veiligheid. Davydova zegt uit zorg voor escalatie van het conflict in Oost-Oekraïne te hebben gehandeld. Ze is tegen die oorlog. Ondanks bewijzen van het tegendeel is het officiële standpunt van het Kremlin dat het Russische leger niet in Oekraïne opereert. Zodat het absurd is dat Svetlana Davydova iets zou hebben verraden dat officieel wordt ontkend.

De irrationaliteit die deze moeder treft lijkt ontleend aan het werk van Franz Kafka. Het individu wordt vermalen door hogere machten –bureaucratie– die achter de schermen opereren zonder dat er een logica is. Weliswaar lijkt het zich af te spelen in een realistische setting, maar wie beter kijkt ziet dat het plaatsvindt in een nachtmerrieachtige, onheilspellende omgeving waar geen rationaliteit bestaat. En de mens lijdt. Recht wordt onbegrijpelijk zoals in de verfilming The Trial (1962) door Orson Welles van Kafka’s Der Process:

Ai Weiwei vindt Peking een nachtmerrie

In een alleen op internet te lezen Engelstalig artikel trekt Ai Weiwei fel van leer. Volgens AFP heeft de Chinese censuur het artikel uit het 5 september-nummer van Newsweek Magazine gescheurd.

Ai Weiwei valt frontaal de arbeidsverhoudingen aan (Every year millions come to Beijing to build its bridges, roads, and houses. Each year they build a Beijing equal to the size of the city in 1949. They are Beijing’s slaves), de zelfverrijking aan de top (Who owns houses? Those who belong to the government, the coal bosses, the heads of big enterprises), de mensenrechten (Officials who wear a suit and tie like you say we are the same and we can do business. But they deny us basic rights), het rechtssysteem  (The worst thing about Beijing is that you can never trust the judicial system) en de desinteresse van het systeem (They see you or they don’t see you, it doesn’t make the slightest difference).

De analyse van Ai Weiwei is somber. Weliswaar ziet-ie onder de bevolking positieve ontwikkelingen, maar de rechteloosheid maakt het leven in Peking in zijn ogen tot een nachtmerrie. Die tendens van rechterlijke willekeur wordt bevestigd door de veroordeling  tot 9 maanden van mensenrechtenactiviste Wang Lihong omdat ze onrust heeft veroorzaakt. Wang wordt door onder meer Ai Weiwei gesteund in haar strijd.

Ai Weiwei is bekender dan andere critici van de Chinese autoriteiten en lijkt hierdoor beschermd te worden. Hij spreekt zich openlijk uit. Zolang hij de partij niet frontaal aanvalt en daarbij namen noemt zal-ie enige bescherming blijven houden aan de top. Fascinerend is om te zien hoe Ai Weiwei behoedzaam de randen van de kritiek opzoekt. Een evenwichtspel dat de toekomst van China mede richting geeft.

Foto: Anthony Perkins als K in The Trial (1962) van Orson Welles; gebaseerd op Kafka’s Das Schloss of het Engelstalige The Castle

Terstall over links

Update 16 oktober: Bijna een jaar geleden besteedde ik aandacht aan een kritische beschouwing van Eddy Terstall. Over de onzichtbaarheid van links. Het onderwerp staat nog steeds hoog op de agenda. Nog onlangs kregen de PvdA en Job Cohen kritiek de weg kwijt te zijn. Is er in een jaar iets veranderd?  

Eddy Terstall schetst in zijn verhaal Pinocchio is links uit het boek Ik loop of ik vlieg de onzichtbaarheid van links. Sociaaleconomisch voelt-ie zich nog steeds thuis bij links, maar cultureel, op het gebied van de persoonlijke vrijheid, niet meer. Hoe is dat onbehagen ontstaan? Overtuigt Terstall in zijn schets?

Een en ander spitst zich toe op de PvdA. Immers traditioneel de partij met de pretentie van brede volkspartij en waardevolle kernwaarden. Deze uitgangspunten leggen de lat hoog. Volgens sommigen onaanvaardbaar hoog. Is de PvdA de monumentenwoning waarin nauwelijk nog normaal gewoond kan worden? Hoe dan ook, in dat huis wonen vele zielen die elkaar het eigendom betwisten.

Terstall trekt lijnen vanuit de jaren ’60 (vdve) en betrekt het op het huidige islamdebat: Dezelfde verbazing hebben tegenwoordig van oorsprong linkse atheïstische activisten die gebroken hebben met de islam. Die zien vol verbazing aan hoe hun medeprogressieven en vooral ex-feministen zich het vuur uit de sloffen lopen om de islam te verdedigen en hoe die blind smoorverliefd zijn op de hoofddoek, terwijl ze ooit hun bh’s verbrandden.

Verschil is dat de mensen die vroeger niet konden weten omdat ze onvoldoende informatie hadden, nu wel kunnen weten. Maar niet willen weten. Het ontkennen van de waarheid is een actieve daad: Diezelfde mensen verkondigen nu vanuit riante huizen hun verheven mening over het integratievraagstuk. Ook hier zullen ze het wel weer bij het rechte eind hebben. Ze schrijven namelijk met grote regelmaat in kwaliteitskranten of doceren aan universiteiten die de ouderen onder hen meer dan veertig jaar geleden bezet hielden. Vaak zijn ze ook nog ridders in de orde van huppelepup, dus wie ben ik eigenlijk om hun mening deze keer in twijfel te trekken? Dat ze er in het verleden meestal naast zaten, is nog geen garantie dat dat ook deze keer weer het geval is.
 
Overigens onderschat Terstall hiermee naar mijn idee de positie van de zogenaamde hoogopgeleide fellow-travellers, de nuttige idioten, die wel degelijk konden weten maar niet wilden weten. De geschiedenis is grijzer. In Terstalls vakgebied is Joris Ivens daar een voorbeeld van. Ook Harry Mulisch kwam nooit terug op zijn verering van Cuba en Castro en het goedpraten van onrecht. Maar toegegeven, die intellectuelen vormden een relatief kleine groep.

Terstall spreekt over fatsoenlijk links dat wel kritisch is over het totalitaire. Dat wel van de persoonlijke vrijheid uitgaat, of misschien wel júist van de persoonlijke vrijheid uitgaat. Bezoekers van dit blog zullen er het verschil tussen verstandig links en dom links in herkennen. Over dat laatste zegt Terstall: Jokkebrok-links daarentegen weet altijd wel iets te verzinnen om terreur en geweld goed te praten als de daders maar exotisch genoeg zijn. Als klootzakken van de ene Afrikaanse stam met hakmessen hele dorpen van een andere stam afslachten, komt dat door lukrake koloniale grenzen of economische knechting door witte multinationals.
 
Over oudere feministes en hun persoonlijke vrijheid zegt Terstall: Het probleem is ook dat veel van de vroege feministen de persoonlijke vrijheden die ze ooit hebben bevochten en voor geen goud zouden willen inleveren, niet gunnen aan vrouwen met een kleurtje. Die moeten het met heel wat minder doen. En dat is niet erg. Want ze zijn ook niet veel gewend. Deze neerbuigende houding komt neer op een zeer kwalijke vorm van betuttelracisme. Persoonlijke vrijheden van burgers met moslimouders doen er bij dat soort links niet toe.
 
Over de reactie op de islam merkt Terstall op: Gewetensvrijheid of vrijheid van partnerkeuze is iets voor witte mensen. En die moeten zich vooral ook niet bemoeien met de zaken van ‘non-whites’. Het is hún religie, hun ‘aangeboren mening’ over het ontstaan van hemel en aarde. Daar mogen witte mensen zich niet mee bemoeien, schijnt het. Gekleurde mensen die geen genoegen nemen met die aangeboren mening trouwens ook niet. Die zijn minstens even erg. Dat zijn ‘nestbevuilers’ of ‘aandachttrekkers’. Die hebben een persoonlijkheidsstoornis of zijn ‘getraumatiseerd’. Niet getraumatiseerd door de islam natuurlijk, want dat kan niet. Getraumatiseerd kun je alleen worden van iets westers. Iets blanks. Kritiek op de islam en op de mohammedaanse mannenmaatschappij mag eigenlijk niet van binnen en niet van buiten.

De verklaring voor de tegenstrijdigheden van degenen die namens links handelen ligt volgens Terstall in het calvinisme: Politieke correctheid is heel christelijk. Het collectief belijden van de eigen schuld of van mensen zoals jezelf. Dat is niet alleen heel beleefd en netjes, het geeft een fijn gevoel. Het is de aflaat. Het postchristelijk mea culpa. Het garandeert een plek in de progressieve hemel op aarde in de vorm van een leuke baan en een mooi koophuis in een witte wijk. Het is daarnaast ook een stiekeme beschuldiging aan de medemens. De gehele westerse wereld is slecht behalve ik, want ik begrijp het. Ik ben de witte roos tussen het onkruid.
 
Links is nog steeds de moeite waard, als het zich zou weten te hervinden volgens Terstall: Links stond dus onder meer voor het vrije woord, voor de ontworsteling van de burger aan kerk en kapitaal, en linkse vrouwen zochten meer vrijheid door ontworsteling aan de mannenmaatschappij. (..)Links had dus ook wel eens gelijk. Best vaak zelfs. Links was de vaandeldrager van het klassieke antiracisme. Links verzachtte het naoorlogse kapitalisme.
 
De oplossing voor jongere moslims ziet Terstall in hun ontwikkeling, het onderzoeken van hun eigen weg: (..)je wijsheid uit meer boeken halen dan één, de wetenschap serieuzer nemen dan religieuze boeken, religieuze doctrines eerst objectief op waarheid, moraliteit en kwaliteit onderzoeken alvorens ze te accepteren, leren even buiten de beperking van je religie te stappen en objectief naar de wereld te kijken, hoofddoeken afgooien want verkrachting is hier gewoon strafbaar, wat vaker Reve en Kafka lezen, seksueel experimenteren, ook als je vrouw bent, het patriarchaat in twijfel trekken (maar dan ook echt), af en toe een wijntje drinken voor de gezelligheid, een keer met de rugzak naar Australië gaan en slapen op het strand.

Wat de oplossing voor links is noemt Terstall tussen de regels. Het gaat erom wie de baas in huis mag zijn: verstandig links of dom links? Of zoals Terstall het noemt fatsoenlijk links of jokkebrok-links. Het is cynisch dat het advies aan de jonge moslims om zelf na te denken in de linkse PvdA zo weinig weerklank heeft gevonden. Vanwaar dan Terstalls aanname dat het bij de moslims deze keer wel zal lukken? Ik hoop met Terstall dat zij beter dan dom links niet-weten niet als keuze zien.

Met dit verhaal schetst Terstall programmatische contouren van een liberaalprogressieve partij die opteert voor eerlijke wereldhandel, voor antiracisme, voor milieubewustzijn, tegen overbevissing, voor burgerrechten en mensenrechten. Die uitgaat van de traditioneel sociaal-democratisch kernwaarden zonder het belang van de staat zwaar op te tuigen. Zijn geluid is in mijn ogen waardevol voor het publieke debat omdat Terstall van binnenuit links probeert te wijzen op haar schijnbewegingen en tegenstellingen. Links in vorm is te waardevol en te onmisbaar om er geen poging aan te wagen het weer bij de tijd te brengen. We zullen zien of links uit haar huidige vormcrisis komt. Aan Eddy Terstall zal het niet liggen.