Emil Mayer fotografeert het straatleven van Wenen (1905-1911)

Emil Mayer, Straßenszene mit Mistbauern, 1905-1911. Collectie: Wien Museum.

Wenen van vlak voor de Eerste Wereldoorlog was de hoofdstad van een merkwaardige veelvolkerenstaat vol dynamiek, spanningen en verstarring. Het wordt nu wel met de EU vergeleken.

Sinds de Ausgleich van 1867 was officieel de Dubbelmonarchie tussen Oostenrijk en Hongarije geboren. Maar in de Hongaarse politiek werd dat niet als compromis, maar als sommering gevoeld. Dat leidde in Boedapest steeds weer tot spanningen vanwege de gevoelde achterstelling bij de Ballplatz, het Weense machtscentrum.

Een gevolg was dat investeringen in het Hongaarse leger werden geblokkeerd en uitbleven. Dat verklaart mede de zwakte van de legers van de Dubbelmonarchie in de Eerste Wereldoorlog. Op haar beurt regeerde Hongarije over Kroaten, Serviërs, Slowaken, Roemenen en andere minderheden.

De foto’s van Emil Mayer (1871-1938) uit de collectie van het Wien Museum leggen het dagelijks straatleven in Wenen vast. Een tijdscapsule. Inclusief de verdwenen cultuur van koffiehuizen, vertier in het Prater en een hiërarchische samenleving vol uniformen.

De joodse Mayer pleegde in 1938 samen met zijn vrouw zelfmoord kort nadat Duitse troepen Oostenrijk waren binnengevallen. Het oude Oostenrijk viel voor de tweede keer in 20 jaar uiteen. Wat overbleef was een schaduw van wat het geweest was. De foto’s houden de herinnering levend.

Thomas Laqueur omschreef dat in 2003 als volgt: (vertaald): ‘De foto’s van Mayer zijn om allerlei redenen verontrustend: het Wenen dat hij ziet en koestert, is tenslotte precies het gezellige, veilige dat de nazi’s en hun Oostenrijkse vrienden geloofden dat de joden en hun kosmopolitische bondgenoten hadden vernietigd. Maar vooral leren ze ons opnieuw hoeveel van wat we zien is wat we hopen te zien in de wereld om ons heen.’

Emil Mayer, Dienstmann zeigt einer Frau den Weg, 1905-1911. Collectie: Wien Museum.

De stilte voor de storm in de geschiedenis: 1914, 1941 en 2014

Wat zegt de Amerikaanse educatieve film Children of Japan uit 1941? Hoe kan men met de kennis van wat Japan van 1942 tot 1945 te wachten staat dit filmpje lezen? Het gaat ogenschijnlijk over het dagelijkse leven van het gezin Yamada, met de kinderen Taro en Yukiko, de kersenbloesems, het bezoek aan de schrijn en het gezinsleven. Dit speelt voor de aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941 door de Japanse marine. Een dag later verklaarden de VS Japan de oorlog en raakten ze actief betrokken bij de Tweede Wereldoorlog. Toen was het in de VS niet meer mogelijk zo’n filmpje te maken dat welwillend en mild positief naar de Japanners kijkt.

Dit jaar is het een eeuw geleden dat die andere Wereldoorlog uitbrak. Dat wordt volop herdacht. Op 28 juni 1914 vermoordde Gavrilo Princip de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Franz Ferdinand. Dat zette een keten van gebeurtenissen in werking die niet meer te stoppen was. De vergelijkingen tussen toen en nu zijn niet van de lucht. Beleven we een stilte voor de storm? Is de wereld opnieuw op weg naar een periode van grootscheeps onheil? Of trekt de herdenking ons het ‘frame‘ in om het nu vanuit het perspectief van toen te zien? Als afweer wordt een bedreiging dan niet toegeschreven aan de ander, maar uit een dwanggedachte eigenen we ons de bedreiging van toen toe. De mindere kwaal die een eind maakt aan de onzekerheid van nu.

Foto: Menigte die rond vernielde eigendommen van de Serviërs is verzameld in Sarajevo. Op de dag na de moordaanslag op kroonprins Franz Ferdinand, 29 juni 1914.

Koele emotie bij Elias Canetti

Welke kunstenaar plaatst het beeld midden op het toneel, zet er licht op, vult de zaal met publiek, loert vanuit de coulissen, schrijft in het programmaboekje wat-ie meemaakt en laat zijn gevoel buiten beeld?

Verscholen achter buikje, morsig kostuum, snor en bril kan Elias Canetti niet direct zeggen, dat beeld ben ik, het beeldt immers mijn gedrag uit. Ik sta in het leven. Wie is er aan het woord? Allicht is Canetti niet het beeld. Hoe kan een levend mens identiek zijn aan een beeld?

Canetti laat zichzelf niet ongenoemd. Hij weet dat wij weten dat Canetti en beeld elkaar naderen, maar niet samenvallen. Als romanfiguur uit z’n eigen dagboek. Daar in de coulissen naast die echte.

 Zo blijft onopgemerkt wat verborgen moet blijven, namelijk dat-ie voor zijn vrouw staat.

Afstand maakt het lezen van Canetti’s dagboeken aantrekkelijk. Het dubbelspel van klein naar groot en terug. Maar anders dan Konstantin Paustovskij die in zijn dagboeken over de Russische revolutie beweegt op de golven van zijn tijd. Canetti steekt dieper.

Canetti komt naar voren als iemand die moeilijk contact maakt en zich emotioneel moeizaam kan geven. Wellicht lukte hem dat alleen in zijn allereerste levensjaren in Bulgarije. Typerend dat Canetti zijn hartstocht tussen hem en het beeld plaatst. Zo maakt-ie onpersoonlijk door het ogenschijnlijk persoonlijk te maken. Hij verbergt zich in de openbaarheid.

Is het Weense hoffelijkheid, angst of een literaire code om het niet verder toe te lichten? Veel wordt ons indirect verteld. Canetti kiest de omweg van de grootsheid om zichzelf te verklaren. Maar is slim genoeg om zich vervolgens te verkleinen. Anders is het onverteerbaar.

 De pose mag geen pose heten.

Canetti’s methode vangt terloops een tijdsbeeld, de archeologie van verdwenen omgangsvormen en gedrag uit de dubbelmonarchie. Hij worstelt om daaraan te ontsnappen. Dat lukt maar half. De worsteling is stof voor zijn autobiografie. Canetti slijt zijn laatste jaren in het koele Engeland.

Sommige kunstenaars overtreffen zichzelf. En anderen ondertreffen zichzelf. Schrijnend wordt het als het een het ander raakt. Met minor poets valt weinig te verrekenen. Hun verwachtingen zijn nooit ingelost. Daarom worden ze minor genoemd omdat het kleine register voldoet. Weggestopt in bescheidenheid.

Zo iemand is Veza Canetti, onder niet-joods pseudoniem Veza Magd, echtgenote van Elias Canetti. Hoe verklaren we belofte die nooit werd ingelost? In het voorwoord van haar De Gele Straat schrijft Elias: Om zich niet op te geven, begon zij zelf te schrijven, en om het gebaar van het grote voornemen, dat ik nodig had, niet in gevaar te brengen, behandelde zij haar eigen werk als een niemendal. Deze zin karakteriseert leven en tijdperk. Vraag is of de eerlijkheid van Canetti oprechtheid of spel is. Da’s de kern van zijn werk.

Foto: Waldandacht. Wenen, Leopoldstadt (interbellum)