Het herschrijven van de kinderboeken van Roald Dahl is berekende censuur

Omslag van Matilda van Roald Dahl, uitgegeven door Puffin. Een Children’s Middle Grade Book voor kinderen van 8 tot 12 jaar.

Er waren afgelopen dagen afwijzende, soms felle reacties op de wijzigingen die uitgeverij Puffin in de kinderboeken van Roald Dahl heeft aangebracht met als doel om ze inclusiever te maken. Dus om ze toegankelijker en minder aanstootgevend voor een breed publiek te maken.

Puffin is onderdeel van de Engels-Amerikaanse multinational Penguin Random House. De boeken van de in 1990 overleden Noors-Welshe schrijver Dahl worden door Puffin onder meer uitgegeven in de reeks Puffin Modern Classics. Dat zijn titels als Matilda, Charlie and the Chocolate Factory en Charlie and the Great Glass Elevator.

Maar het omgekeerde gebeurde. De kritiek wees op verschillende aspecten van deze kwestie. Het schrappen van woorden zou censuur zijn én een commercieel belang van de uitgever om door de scherpe, in sommige kringen controversiële kantjes van Dahl af te vijlen meer boeken te verkopen.

Vooral zouden de aanpassingen in de kinderboeken van Dahl getuigen van een doorgeslagen woke-ness. Ofwel, oplettendheid op raciale vooroordelen en discriminatie. De vraag die deze kwestie oproept is waar positieve alertheid overgaat in overgevoeligheid en negatief afschaffen. Waar een constructieve emancipatie-beweging overgaat in culturele destructie.

Het is geen toeval dat dit vooral speelt in de VS en het VK waar in het gepolitiseerde publieke debat op scholen en universiteiten politici zich profileren met de eis voor een ‘veilige omgeving’ voor scholieren en studenten. Dat betreft zowel een verbod op seksuele voorlichting als het verbieden of wijzigen van de inhoud van boeken. Ofwel, kinderen en jong-volwassenen mogen niet geconfronteerd worden met uitspraken, beelden of gedachten waardoor ze uit hun comfortzone stappen en zich onveilig voelen.

Dit debat is gekaapt door rechtse politici die elkaar overtoepen in het bieden van een ‘veilige omgeving’. Dat komt in de praktijk neer op een verbod van alles wat kinderen en jong-volwassenen, maar vooral politici niet willen horen.

Deze rechtse beweging is een reactie op de emancipatie van minderheden die hun achterstand in de maatschappij aan de orde stellen. Maar van een terechte emancipatiebeweging is dat geleidelijk veranderd in een beweging waar de meest radicale elementen de macht hebben gegrepen en extreme eisen stellen. Zoals het cancelen of bedreigen van docenten of het uitsluiten van ‘onwelkome’ boeken en gedachten.

Dit publieke debat over een veilige omgeving in de VS en het VK is verworden tot een middel van zowel links-extremisten als rechts-extremisten om zich te profileren en de macht te grijpen in hun eigen domein. Het centrum of een gematigde opvatting wordt uitgevreten en kan tegen die twee bewegingen vanaf de flanken weinig tegen uitrichten. Want extreme denkbeelden zijn ondubbelzinniger en dringen in de media en op sociale media beter door. Dat zijn cultureel-politiek DDoS-aanvallen van twee kanten waar geen antwoord op mogelijk is. Nuances gaan in het politieke geweld ten onder.

Zoals gezegd, Puffin is niet toevallig onderdeel van een Engels-Amerikaanse multinational. Dat gaat om aandeelhouderswaarde. De dynamiek van het gepolitiseerde politieke debat over een veilige omgeving heeft indirect zijn weerslag op deze multinational.

Schermafbeelding van deel artikel ‘Roald Dahl rewrites: edited language in books criticised as ‘absurd censorship’ in The Guardian, 20 februari 2023.

Uit een artikel in The Guardian van 20 februari 2023 blijkt dat Puffin al sinds 2020 in gesprek is met het collectief Inclusive Minds om de kinderliteratuur inclusiever en toegankelijker te maken. Wat dat voor wijzigingen in de literatuur inhoudt is onduidelijk. Maar hoe dan ook lijkt dat het veranderen van de brontekst in te houden. Hiermee wordt het taboe doorbroken dat literatuur heilig is. Om politieke of commerciële belangen kan daar aan gesleuteld worden.

Inclusive Minds zegt op de eigen site over zichzelf dat het ‘zich inzet om het aanzien van kinderboeken te veranderen‘. Dat is geen verkeerde zaak, maar wordt dat wel als het het aanpassen van de tekst van bestaande kinderliteratuur om niet direct begrijpelijke redenen omvat. Welke tere ziel moet hier tegen wat beschermd worden? De ziel van de kinderen, de politieke activisten of de aandeelhouders van Penguin Random House?

Schermafbeelding van About op site Inclusive Minds.

Schrijver Pim Lammers geeft na intimidatie en bedreigingen op sociale media opdracht van CPNB terug voor gedicht kinderboekenweek

Schermafbeelding van deel artikel ‘Dichter Kinderboekenweek Pim Lammers trekt zich terug na doodsbedreigingen‘ in het AD, 4 februari 2023.

Cancelcultuur bedreigt de open samenleving. En de tolerantie om iemand een andere mening te gunnen. Studenten, burgers en buitenlui eisen een ‘veilige omgeving’ waar ze niet met voor hen onwelgevallige meningen worden geconfronteerd. Dat is de nieuwe apartheid. De paradox is echter dat degene die vanwege een mening aangevallen wordt in een onveilige situatie belandt.

Kunstenaars, opinieleiders en journalisten worden vanwege hun mening aangevallen, belasterd, uitgesloten en met de dood bedreigd. Om een mening. Soms verliezen ze daarom hun baan, een opdracht of worden uit een organisatie gegooid. 

Het overkwam schrijver Pim Lammers. Hij was door het CPNB aangezocht om het gedicht van de Kinderboekenweek te schrijven. Volgens critici die zich heftig roerden op sociale media zou hij een foute mening hebben. Die afweek van de hunne. Ze gingen flink tekeer, Lammers hield het vanwege de bedreigingen voor gezien en gaf zijn opdracht aan het CPNB terug. Hij heeft wel aangifte gedaan.

Schermafbeelding van deel artikel ‘Ophef over keuze schrijver Kinderboekenweekgedicht: ‘Het is een viezerik‘ in Hart van Nederland, 3 februari 2023.

Sommige media gingen er de laatste dagen gretig in mee en wakkerden het vuurtje van de malcontenten aan. Zo had Hart van Nederland op 3 februari 2023 de tendentieuze kop ‘Ophef over keuze schrijver Kinderboekenweekgedicht: ‘Het is een viezerik‘.

Tegen zo’n campagne kan een individu zich lastig verdedigen. De kritiek leek te zijn gebaseerd op Lammers’ verhaal De Trainer dat hij in 2015 voor volwassenen had geschreven. Dat leverde hem bij de critici de kwalificatie pedo of pedofiel op. Het CPNB liet volgens Hart van Nederland weten dat het ‘zeer bewust‘ voor Lammers had gekozen.

Schermafbeelding van deel petitie die inmiddels verwijderd is door de petitionaris.

Hoe ver de volkswoede gaat maakte de petitie ‘Geef geen podium aan schrijver Pim Lammers‘ van Nicole Muijsson duidelijk. Het wordt ‘verwerpelijk‘ genoemd dat Lammers dit jaar het kinderboekenweekgedicht mag schrijven ‘vanwege de thema’s in zijn werk‘. Muijsson verzoekt om ‘Pim Lammers géén podium te geven!‘. Cancelcultuur dus.

In een volwassen maatschappij met volwassen, democratische burgers mag men kritiek hebben op het werk van kunstenaars. Maar ze vanwege een afwijkende mening buiten de samenleving plaatsen door een aanval op hun integriteit, persoon en zelfs leven is absurd. Het geeft aan welke kant op dit moment de morele pendule uitslaat: in de richting van herstel van christelijke ethiek. Die overigens selectief wordt toegepast.

Is wat Pim Lammers overkomt typerend voor Nederland anno 2023? Een land met veel korte lontjes, kleinburgerlijke meningen, geprikkeldheid en heibel. Ofschoon een minderheid zich roert lijkt het veel door het multiplier-effect van de sociale media.

Het zijn barre tijden voor kunstenaars die volgens sommigen niet meer mogen zijn wat ze zijn. Dat brengt de volkswoede van een luidruchtige minderheid teweeg. De verwijzing naar het begrip ‘pedofiel‘ is blijkbaar al voldoende om iemand uit te sluiten.

Waar zijn de tegenkrachten om dit gebrek aan nuance in te dammen? Heeft het CPNB afgelopen week Pim Lammers voldoende in bescherming genomen? Dat zijn de vragen die deze kwestie oproepen. In welk Nederland willen we leven? Dat van de schreeuwlelijken?

Wat representeert het schilderij van Rein Dool voor het college van bestuur van de Universiteit Leiden?

Rein Dool, schilderi van leden Universiteisbestuur, 1976.

Afgelopen weken was er de merkwaardige en nog steeds onopgehelderde verwijdering uit een vergaderzaal in het Academiegebouw van een portret door Rein Dool uit 1976 van witte mannelijke bestuurders van de Universiteit Leiden.

Het college van bestuur reageerde bij monde van voorzitter Annetje Ottow in een verklaring van 15 november 2022 op de kwestie. De verklaring maakt niet duidelijk waarom het schilderij uit de vergaderzaal is verwijderd. Het college heeft zichzelf met deze kwestie in de hoek gemanoeuvreerd.

Het schilderij van Rein Dool wordt door drie medewerkers ‘tijdens een spontane actie’ verwijderd uit een vergaderkamer van de Leidse universiteit. Drie andere medewerkers kijken toe. Een zevende medewerker neemt de foto.

Het portret werd eerst verwijderd na een klacht van anonieme ‘medewerkers’ en daarna na brede maatschappelijke kritiek (‘veel commotie en vragen‘) weer teruggehangen. Al dan niet tijdelijk. Van alles is er intussen over gezegd.

De verwijdering raakte een maatschappelijke open zenuw omdat het aansluit bij het debat over cancelcultuur en identiteitspolitiek en als voorbeeld van een uitwas van identiteitspolitiek werd gezien. Het is het idee van een ‘veilige ruimte’ waar niemand geconfronteerd mag worden net tegenspraak. Juist dat verbod hoort niet thuis op een universiteit waar een open debat gevoerd moet kunnen worden en tegengeluid moet kunnen klinken. Een college van bestuur moet de voorwaarden daartoe garanderen en opgewassen zijn tegen radicale denkbeelden.

In de media werd ook door welwillende journalisten op neerbuigende toon gesproken over ‘Witte, oude en rokende mannen‘ terwijl notabene drie van de zes mannen op het schilderij niet roken en leeftijd een relatief begrip is. Keken de journalisten goed naar het schilderij? Ook is de witheid van de mannen minder onomstreden dan het lijkt. Voorzitter is de Joodse Dolf Cohen. Door antisemitische rechts-extremisten (en links-extremisten) worden joden niet als wit beschouwd. In Charlottesville in 2017 scandeerden ze ‘Jews will not replace us’.

Het huidige college van bestuur van de Leidse universiteit beriep zich erop dat het verwijderen uit de vergaderzaal een ironische actie was. Om een ‘actie met een knipoog maar ook met een serieuze ondertoon‘. Eeeeh, wat? Het beroep op ironie is het vaste antwoord van FvD-politicus Thierry Baudet als hij door kritiek in het nauw komt. Dat is een zwak argument van een bestuursvoorzitter van een belangrijke Nederlandse universiteit. Tegelijk beweerde Rein Dool juist dat zijn schilderij ironisch bedoeld was. Had Ottow dat gemist? Hoeveel soorten ironie kan een kwestie aan?

Wat Ottow zegt roept vooral vragen op: ‘Niet iedereen voelt zich door dit beeldbepalende werk gerepresenteerd. Zoals het nu hangt ontbreekt de context ook. De spontane actie stemt tot nadenken. Inclusiviteit is een van onze belangrijke opdrachten. Maar in de discussie waarop we straks als college ons besluit op baseren, betrekken we vanzelfsprekend ook de historische waarde van het schilderij. Uitgangspunten zijn ook respect voor oud-bestuurders die zijn afgebeeld en voor de kunstenaar die het werk maakte. We luisteren naar al die geluiden.‘

Uiteraard zal niet iedereen zich door dit ‘beeldbepalende werk‘ gerepresenteerd voelen. Moet dat dan? Voor elk kunstwerk geldt dat niet iedereen zich erdoor gerepresenteerd voelt. Katholieken, protestanten, monarchisten, Republikeinen, vrouwen, mannen, homo’s, hetero’s, Hollanders, plattelanders, autochtonen, inwijkelingen, progressieven en conservatieven, iedereen heeft een individuele kijk op de Nederlandse geschiedenis en cultuur die door de eigen achtergrond kleur krijgt.

Als het zo is dat als niet iedereen zich door een kunstwerk gerepresenteerd voelt, dat werk dan verwijderd moet worden uit de openbaarheid, dan kunnen openbare collecties voorgoed achter slot en grendel uit het zicht van burgers die zich er niet door gepresenteerd voelen.

Ook de verwijzing naar inclusiviteit van Ottow is ongelukkig. Suggereert ze hiermee dat witte mannen die worden gepresenteerd op een kunstwerk uit 1976 er tegenwoordig niet meer bij horen? Wie mormelt aan de lezing van de geschiedenis om die te herschrijven heeft niks op een universiteit te zoeken. Zo mag men hopen.

De franciscaanse bemanning van de Nieuwe Groenmarkt ten tijde (ca. 1910) van pastoor Nicasius Rooyakkers-van Staal (op de voorgrond). Achterste rij v.l.n.r.: Bavo Geeve, Honoratus Caminada en pater van Osch (missionaris/logé). In het midden Albinus Frigge en Lambertus Ellerbeek. De minderbroeders hebben voor deze gelegenheid een flinke sigaar opgestoken, 1910. Collectie: Beeldbank Noord-Hollands Archief.

Overpeinzing bij Documenta 15

De Documenta 15 in Kassel heb ik (nog) niet bezocht, dus ik heb weinig recht van spreken. Op eerdere edities was ik wel aanwezig. Kassel is een niet erg mooie stad in een prachtige omgeving. Wie verstandig is kiest daarom verblijf aan de rand van de stad. Het openbaar vervoer is uitstekend. Een overpeinzing moet kunnen.

Wat ik niet begrijp van organisatie én Indonesische curatoren ruangrupa is het gekozen radicalisme. Het is goed verdedigbaar om de masculiene, witte westerse dominantie in kunstsector, -handel en wereld frontaal aan te vallen. Dat uit zich in het programmeren van het tegendeel daarvan. Je zou kunnen zeggen dat dat het tijd werd dat dat gebeurde.

Vraag is of de manier waarop door organisatie en curatoren de westerse canon wordt uitgedaagd slim is of weerstand oproept die afleidt van dat streven. En de meer traditionele tegenstanders onnodige munitie geeft. Want Documenta blijft een kunstmanifestatie ook als men de kunst wil relativeren.

Het lijkt er sterk op dat Documenta 15 in chaos is gestort. Dat dient niemand. Ook niet ruangrupa en de deelnemende kunstenaars die eindelijk de kans hebben om op dit podium gezien te worden. Maar aan Documenta 15 valt weinig eer te behalen op een cv als ontslagen, afhaken, rellen en politisering van kunst de hoofdmoot vormen.

In mijn hoofd sluimert het idee dat de uitgangspunten van de cancelcultuur en de identiteitspolitiek van het laatste decennium zijn ingehaald door de reactie daarop. Dat is in mijn ogen de dieperliggende oorzaak dat Documenta 15 is klem komen te zitten.

Tolerantie, humanisme, gematigdheid en spreiding kan door organisatie en curatoren als luxe zijn beschouwd waaraan men door de ervaren ernst van scheefgroei, wantoestanden in kunstsector en wereld én de unieke kans om op een prestigieus podium het woord te nemen niet wilde toegeven.

Waarom nam ruangrupa geen beduidend contingent van kritische, progressieve westerse kunstenaars op? Door een strikte houding van groepsdenken werd de brug naar andere wereldbeelden neergehaald en gingen procedures, cultuurpolitiek en publicitair gedoe de inhoud overschaduwen. Ook inhoud die primair politiek gericht is wordt dan slachtoffer. Had de organisatie dat vooraf niet kunnen bedenken?

Men kan beredeneren dat de organisatie van de Documenta 15 wilde veranderen om bij de tijd te blijven. Dat uitgangspunt is prima, maar als het schort aan de uitvoering die te ver uit de pas loopt met wat kunstsector en publiek kunnen verstouwen, dan past die verandering niet meer binnen de normale bandbreedte die curatoren gegeven wordt. Zij wijken altijd af van de vorige editie, maar blijven binnen de marges.

Wie buiten de marges van de slaande pendule gaat tast het uitgangspunt van de Documenta aan die uit haar rol scharniert. Ook dat kan als noodzakelijk achterstallig onderhoud worden opgevat. Misschien is het na 67 jaar de hoogste tijd dat de Documenta met pensioen gaat. Net als Art Basel, Biënnale Venetië en die andere prestigieuze kunstmanifestaties wier uitgangspunt in andere tijden ligt. Dan is het de verdienste van ruangrupa om dat aangetoond te hebben.

Grenzen aan traditionele kunst: debat over Oscar Howe (1959)

‘Exhibition‘, 1959. Collectie: University of South Dakota.

Interessante context en subtekst voor deze foto’s uit 1959 geeft de Wikipedia-pagina van de Native American (Sioux-volk) kunstenaar uit Zuid-Dakota Oscar Howe (1915-1983): ‘Are we to be held back forever with one phase of Indian painting that is the most common way? Are we to be herded like a bunch of sheep, with no right for individualism, dictated to as the Indian has always been, put on reservations and treated like a child and only the White Man know what is best for him… but one could easily turn to become a social protest painter. I only hope the Art World will not be one more contributor to holding us in chains‘.

De reden voor deze reactie van Howe is volgens Wikipedia dat hij In 1958 werd hij afgewezen voor een tentoonstelling van Native American kunst in het Philbrook Museum in Tulsa, Oklahoma ‘omdat zijn werk niet voldeed aan de criteria van de “traditionele”‘Indian’ stijl’. Howe’s werk zou te abstract zijn en niet passen binnen de traditionele stijl. Howe kreeg gelijk en abstractie werd voortaan aanvaard binnen de gemeenschap.

Dat was in 1958 cancelcultuur avant la lettre. Wie niet voldoet aan de normen van de gemeenschap wordt uitgesloten en als ‘vreemd’ beschouwd. Maar Howe had de lef om dat aan te vechten.

Howe werd in 1957 ‘Professor of Art‘ aan de University of South Dakota in Vermillion, South Dakota. Dat was hij tot aan zijn dood in 1983. Op deze en andere foto’s uit de collectie van de universiteit zien we presentaties van zijn werk op dezelfde universiteit.

We kunnen ons alleen maar voorstellen welke bewegingen en tegenbewegingen zich in de jaren 1957 tot 1959 ontwikkelden rond de acceptatie van Howe’s werk en persoon. Wat betekende het om Howe en zijn werk in de armen te sluiten? Is het te ver gezocht om een vergelijking met een bounty te maken die door de witte middenklasse als medestander wordt gezien? Of doet zo’n observatie Oscar Howe onrecht omdat het zijn individualisme ondergeschikt maakt aan groepsdenken?

Was in 1959 een positief standpunt over Howe een afwijzing van de traditionalisten binnen deze gemeenschap omdat die immers niet of te moeizaam richting moderniteit bewogen? Wat zei de acceptatie van Howe’s kunst over de emancipatie van de inheemse Amerikanen? Als we met deze blik de foto’s bekijken weten we het antwoord op de vragen zo net nog niet. Niets is vanzelfsprekend.

‘Exhibition (People in gallery discussing an Oscar Howe painting‘), 1959. Collectie: University of South Dakota.

Christian Tan probeert Johan Derksen en ideeën over vertrutting in christelijk frame te duwen. Dat loopt vast in behoudzucht

Schermafbeelding van deel artikel van Christian Tan, ‘Johan Derksen en de cancelcultuur in Nederland: wat zegt de Bijbel hierover?‘, 2 mei 2022 op Revive.nl.

Terwijl de Europese veiligheid op het spel staat door de invasie van de Russische Federatie in Oekraïne houdt een groot deel van Nederland zich bezig met trivialiteiten. Zoals de uitspraken van voetbalcommentator en televisiepresentator Johan Derksen over een kaars waarmee hij lang geleden een vrouw zou hebben onteerd. Later zwakte hij dat verhaal af.

De reactie op Derksen die controversiële uitspraken gebruikt om de kijkcijfers van zijn programma op de commerciële omroep Talpa op te pimpen was duidelijk. Derksen was deze keer volgens velen over een grens gegaan. Sponsors liepen weg en het programma Vandaag Inside komt na een zomerpauze wellicht terug op de buis.

Commercie staat bij Talpa voorop. Het gaat uitsluitend om geld verdienen. Nieuwe sponsors kunnen zich straks weer melden. Business as usual. De mediastorm over de kaars van Derksen heeft veel vrije publiciteit opgeleverd voor dit programma zodat het een succesvolle doorstart kan maken. Commerciële televisie heeft geen historisch geheugen en geen moraal.

Het is een misverstand dat er in het geval Derksen sprake is van cancelcultuur zoals Christian Tan van MeerJezus in een stuk op Revive.nl zegt. Tan begrijpt de dynamiek van de commerciële televisie onvoldoende. Hij probeert deze kwalijke kwestie te gebruiken om zijn punt te maken. Het omgekeerde is echter waar. Derksen wordt niet gecanceld, maar wendt het cancelen aan om publiciteit te maken voor Vandaag Inside en zichzelf als mediapersoon.

Het valt Tan te vergeven dat hij vanuit zijn christelijke overtuiging deze kwestie probeert te verbinden met het christelijk geloof. Dat heeft er bij nader inzien weinig mee te maken. Maar het is Tans vrijheid van godsdienst om de kwestie Derksen te gebruiken om zijn christelijke geloof te verkondigen. Of het zinvol is en aan de zaak iets essentieels toevoegt is de vraag.

Schermafbeelding van deel artikel van Christian Tan, ‘Johan Derksen en de cancelcultuur in Nederland: wat zegt de Bijbel hierover?‘, 2 mei 2022 op Revive.nl.

Tan gaat in het citaat hierboven verder dan evangelisatie en religieuze propaganda als hij de vertrutting van de samenleving toejuicht. Hij zegt er zelfs blij mee te zijn. Hoe breed hij vertrutting opvat is onduidelijk, maar duidelijk is dat dit begrip gaat over preutsheid, fatsoen, vrijheid en de rol van de vrouw.

Tan ontneemt individuen de vrijheid van handelen en wil ze insnoeren in een van bovenaf opgelegd moralisme dat christelijke wortels heeft. Dat is ongelukkig en ongewenst. Respect, lichamelijke integriteit en instemming (consent) zijn universele waarden die niet specifiek verbonden zijn aan vertrutting. Tan de moraalriddder maakt een parodie van vertrutting én moraliteit.

Tan laat zijn ware aard zien als een christelijke spookrijder als hij in bovenstaand citaat spreekt over huwelijkstrouw en gezinsleven, belachelijk gedachtengoed, afbrekend gezag van kerk, Bijbel en God en evolutie-indoctrinatie. Tan haalt er van alles bij, gooit dat op een hoop en laat zich kennen als iemand die maatschappelijke ontwikkelingen terug wil draaien naar een christelijk Nederland dat verdwenen is. Als het in de vorm die hij zich voorstelt al ooit bestaan heeft.

Tan is niet de enige Nederlandse gelovige die verbolgen is, zich miskend voelt en met z’n hoofd in het verleden leeft en daarom een verkeerde aanpak kiest voor het hier en nu. Beseft hij niet dat als er sprake is van afbrekend gezag van kerk, Bijbel en God dat vooral de christenen zelf te verwijten valt?

In Nederland hebben kerken onder het secularisme alle vrijheid om hun geloof in vrijheid te belijden. Maar de realiteit van de Nederlandse maatschappij is dat een meerderheid van de bevolking zegt zich niet meer te laten inspireren door religie. Dat is het gegeven.

In een nieuwsbericht van maart 2022 over een onderzoek naar levensovertuiging concludeert het SCP: ‘Nederland is geen gelovig land meer. Atheïsten en agnosten vormen inmiddels een meerderheid onder de bevolking. Religieuze groepen zijn nu minderheden in Nederland‘.

In het commentaar ‘Omarm secularisatie. Beschouw kerken als culturele instellingen. In ruil voor subsidie kunnen ze hun politiek-maatschappelijke claim op de samenleving inruilen‘ van 2 februari 2022 pleitte ik voor het subsidiëren van kerken als culturele instelling.

Daarin schetste ik precies het beeld van iemand als Christian Tan die veel energie stopt in een achterhoedegevecht en zo de zaak die hij denkt te behartigen niet optimaal behartigt en zelfs beschadigt: ‘Dat zou voor iedereen beter zijn. Voor de kerken die daardoor een betere financiële uitgangspositie hebben, voor de samenleving die de gevestigde kerken voortaan kan waarderen als culturele instellingen die de claim opgegeven hebben om de samenleving te besturen en voor de gelovigen die niet langer meegesleept worden door hun kerkleiders in een misleidend beeld van hoe schadelijk secularisatie is‘.

Ted Brownings ‘West of Zanzibar’ (1928) leert ons iets over onze eigen tijd

West of Zanzibar is een zogenaamde pre-code film van Ted Browning uit 1928. Nu is deze regisseur vooral bekend om zijn film Freaks (1932). De Hays Code werd in de Amerikaanse filmindustrie als zelfregulering in 1930 ingevoerd en de logica ervan was het voorkomen van overheidsmaatregelen. Zelfcensuur kan een smal pad richting vermeende redelijkheid zijn, maar kan ook doorslaan als het los komt te staan van de filmpraktijk die het meent te beschermen, maar feitelijk inperkt.

Wikipedia noemt de Hays Code: ‘een verzameling regels waaraan Amerikaanse films moesten voldoen op het gebied van zedelijk gedrag. Amerikaanse films mochten alleen worden uitgebracht in Amerikaanse bioscopen als er geen verwijzingen waren naar seksualiteit, homoseksualiteit, rassenvermenging,  abortus en drugs. Extreem geweld mocht niet worden uitgebeeld en misdaad moest altijd worden gestraft‘.

De steun voor zelfregulering kwam vooral van christelijke en conservatieve zijde en had naast een economisch motief om de overheid op afstand te houden ook een ideologisch motief om zedelijke en politieke uitingen uit films te bannen. Deze Amerikaanse code is in de werking vergelijkbaar met de Nederlandse filmkeuring die rond dezelfde tijd in 1928 werd ingevoerd.

Censuur is er waarschijnlijk een te groot woord voor omdat dit in vele landen grondwettelijk verboden is. Maar indirect kan een lokale overheid flankerende maatregelen door beperkingen en controles opleggen over bijvoorbeeld brandveiligheid, vermakelijkheidsbelasting en een horecavergunning die praktisch op censuur neerkomen als exploitatie van een bioscooptheater erdoor verregaand wordt bemoeilijkt.

Daniël Biltereyst heeft het effect van de filmkeuring voor België in zijn boek Verboden Beelden (2020) op een rijtje gezet. Volgens hem beoordeelde de Belgische commissie in het interbellum bijna zes op de tien films die ze bekeek als min of meer problematisch. Met veel geknipte scènes en geamputeerde films als resultaat.

William Mortensen, ‘Untitled (Fay Wray with Masks) circa 1928‘

Film als nieuwe verschijningsvorm moest zich invechten tussen andere kunstvormen als toneeldrama en beeldende kunst. Dat had twee redenen. Het publiek moest geleerd worden hoe een film ‘gelezen’ moest worden en daarom was het begrijpelijk dat de film aanhaakte bij wat het publiek al kende. Daarnaast gaf dat aanleunen tegen gevestigde kunstvormen prestige aan film die in de beginjaren in de hoek van kermisvermaak werd gezet. Geleidelijk werd die band losser en vond film mede door technische ontwikkelingen een eigen vorm.

Begin jaren 1930 brak de geluidsfilm wereldwijd door. Sommige traditionele filmwetenschappers als Rudolf Arnheim zagen die ontwikkeling als een gemis omdat de visuele, fotografische kwaliteiten van film daardoor naar de achtergrond verdwenen. Men zou kunnen beweren dat toen een nieuwe cinematografische esthetiek van de grond af aan moest worden opgebouwd.

Daarnaast speelde als vanouds binnen de film de strijd tussen realisten die de voorstelling van de realiteit als uitgangspunt namen en daardoor een verteltechniek ontwikkelden die zo ‘onzichtbaar’ mogelijk was en de formalisten die de constructie en esthetiek juist benadrukten. Met overigens veel tussenvormen. Het gebruik van geluid en kleur dat vanaf de jaren 1930 de standaard werd zette de formalisten voor de publieksfilm definitief op afstand. De verteltechniek van Hollywood werd dominant en verbande de formalisten naar de marge.

Still van Lon Chaney in West of Zanzibar (1928). Credits: Dr. Macro.

West of Zanzibar is een film die werd gemaakt voordat beide ontwikkelingen, te weten zelfregulering van de filmindustrie en opkomst van de geluidsfilm gingen domineren. De pre-code films kennen een politieke en zedelijke vrijheid die door de invoering van de Hays Code verdween en pas weer door opkomst van een nieuwe generatie filmmakers in de jaren 1960 heroverd werd. Ze surfden mee op de golf van maatschappelijke ontwikkelingen. Niet toevallig werd de Hays Code in 1968 afgeschaft omdat zelfregulering haaks kwam te staan op de sfeer van opstandigheid van de jaren 1960.

Nog om een andere manier is West of Zanzibar interessant en wijkt niet alleen af van de films uit het tijdperk van de Hays Code, maar ook van de hedendaagse politisering door identiteitspolitiek die zich manifesteert in stilzwijgende of indirect opgelegde zelfregulering. West of Zanzibar loopt vooruit op de zuiveringen van toen en nu, en kent voor een hedendaags publiek daarom een verfrissende spontaniteit en niet gezochte anarchie die ondanks de soms barokke esthetiek nog steeds een onvervalste kern aanboort die nauwelijks door externe factoren wordt gesmoord of afgeremd.

Still uit West of Zanzibar (1928)

De film is grotendeels gelokaliseerd in Afrika en de door fotograaf William Mortensen ontworpen papier-mâché Voodoo maskers geven indirect commentaar op de nieuwe apartheid 90 jaar later die culturele toe-eigening over grenzen heen als verbod wil instellen. (Zie het commentaar over kunstenaar Paul Bogaers en zijn ‘Afrikaanse’ objecten). Ted Browning trok zich zo weinig mogelijk aan van politieke, zedelijke en maatschappelijke grenzen en had het geluk te kunnen werken in een periode waarin de omstandigheden die relatieve vrijheid voor filmmakers mogelijk maakten.