Slagter: religieuze overtuiging is niets anders dan een mening

‘Ons rest niets anders dan de geprivilegieerde status die godsdienstige opvattingen ook in de westerse wereld nog steeds hebben, ter discussie te stellen. In het debat met moslims moet het Westen zich consequent op het standpunt stellen dat een religieuze overtuiging niets anders dan een mening is.’ Aldus de conclusie van filosoof Martin Slagter in een artikel in NRC. Hoe gelijk heeft Slagter en hoe slecht wordt dat begrepen.

De samenleving kent een verschil in benadering van gelovigen en andersdenkenden. Want: ‘Ook volledig geseculariseerde mensen denken vaak nog dat religieuze overtuigingen meer respect verdienen dan ‘wereldse’ opvattingen. Zo zijn bijvoorbeeld op vrijwel alle middelbare scholen petjes verboden, maar mogen moslimmeisjes wel een hoofddoek dragen.’ Dit valt niet met redelijke argumenten te verklaren, alleen door de macht en invloed die religies in onze samenleving hebben. Want: ‘Zolang door een van beide partijen aan een willekeurige verzameling oude geschriften meer autoriteit wordt toegekend dan aan empirie en rationele gevolgtrekkingen, is redelijke overeenstemming uitgesloten.‘

De eindredactie van NRC begrijpt evenmin wat een seculiere samenleving is. Secularisme is een politiek idee dat kerk en staat gescheiden zijn. Secularisme spreekt zich er niet over uit of er een God bestaat. Het doet er welbeschouwd niet toe. Omdat secularisme geen vijand van religie is, kunnen uiteenlopende religies er naast elkaar bestaan. Juist daar bescherming vinden. Maar NRC voegt door een  ondertitel een schijntegenstelling toe: ‘Behandel gelovigen en ongelovigen als gelijken, betoogt Martin Slagter’. Los van het feit dat Slagter het adjectief ongelovig slechts eenmaal onder voorbehoud (‘  ‘) gebruikt betoogt hij wat anders. Hij stelt dat in een seculiere samenleving een religieuze overtuiging evenveel respect verdient als een wereldse opvatting.

Slagter geeft het voorbeeld van islamitische docenten die begrip krijgen omdat ze het tijdens de Ramadan lieten afweten, terwijl docenten die het laten afweten tijdens het WK Voetbal geen begrip van hun collega’s krijgen. Dit is krom. Met de term ‘werelds’ introduceert Slagter overigens ruis. Dat suggereert dat het secularisme tegenover religie staat, maar dat is niet zo. Religie schuilt onder de paraplu van het secularisme en is even ‘werelds‘ als welke willekeurige opvatting. Begripsverwarring typeert de overgangssituatie waarin religies aan macht en invloed inboeten en hun voorkeurspositie verliezen. Maar in het openbare debat is dat nog niet goed doorgedrongen. Er zijn nog geen algemeen aanvaarde woorden die dat einddoel van het secularisme passend omschrijven. Nu is het nog behelpen met de aan religies ontleende termen.

Foto: Sarkis, ‘Landscape Forever‘ in Museum Boijmans Van Beuningen, 2008.

D66’er Van Gool: D66 is niet per definitie seculier. Wat dan?

Zomaar een berichtje in de krant waarvan ik niks begrijp. Het staat in een artikel in de NRC van afgelopen vrijdag over de doorbraak van D66 buiten de Randstad, bijvoorbeeld in Enschede, Amersfoort of Tilburg. Voor zover niks bijzonders. Maar dan wordt Peter van Gool (28) geciteerd. Hij is ‘een echte Tilburgse jongen‘ die op nummer 2 van de lijst van D66 in Tilburg staat. Hij studeert het masterprogramma ‘religie in hedendaagse samenlevingen‘ aan de Universiteit Utrecht en zegt gelovig te zijn. Voor zover nog steeds niks bijzonders.

Dan komt het. Van Gool wordt sprekend opgevoerd: ‘D66 ademt de tijdgeest en is niet per definitie seculier‘. Is D66 niet per definitie seculier? In alle ernst? Het pleidooi voor secularisme bond mij als kiezer jarenlang aan D66. Totdat ik er om andere redenen afscheid van nam. Begrijpt Van Gool wel wat secularisme betekent? Het lijkt er niet op. Redeneert-ie vanuit een defensief en gesloten beeld van religie? Zoals orthodoxe christenen het secularisme afwijzen omdat die hun macht inperkt. Vandaar hun bizarre uitspraken dat secularisme een pseudo-religie is of vrijheid geen doel op zichzelf kan zijn. Afleiding. Want secularisme gaat boven religie.

Peter van Gool is nog in de leer en past daarom welwillendheid. Toch is het merkwaardig dat iemand met deze opvatting over secularisme en religie het zover kan brengen in de huidige D66. Gaat de interne scholing van kaderleden alleen over praktische politiek en niet over het gedachtegoed van D66? Ter overweging aan Peter van Gool en zijn masterstudie, zijn doorgronden van de politiek-filosofische geschiedenis van D66 dat-ie in de Tilburgse raad gaat vertegenwoordigen en de juiste interpretatie van het secularisme herhaal ik graag wat ik eerder over secularisme schreef. Naar aanleiding van een betoog van de Amerikaanse hoogleraar Jacques Berlinerblau. Maar Van Gool kan ook z’n partijgenoten Boris van der Ham of Sophie in ’t Veld raadplegen.

Er bestaat veel misverstand over de vraag wat secularisme is. Het is geen atheïsme of vijand van religie. Vanuit religie of religieuze politiek wordt secularisme uit zelfprofilering vaak als vijandbeeld gebruikt. Secularisme en atheïsme zijn niet uitwisselbaar. De uitleg van Jacques Berlinerblau spreekt mij aan. Secularisme is een politiek idee dat kerk en staat gescheiden zijn. Meer is het niet. Secularisme spreekt zich er niet over uit of er wel of niet een God bestaat. Het kan en kan ook niet. Welbeschouwd doet het er niet toe. Omdat secularisme geen vijand van religie is, kunnen in het secularisme uiteenlopende religies naast elkaar bestaan. Zo opgevat zorgt secularisme voor meer vrijheid van godsdienst dan in situaties waar een staatsgodsdienst bestaat en andere religies verboden zijn. Zoals in Iran. Kortom, secularisme is dan geen vijand, maar juist een vriend van religie.

Foto: Gustave Moreau, Phare / Vuurtoren. Aquarel. Credits: © Réunion des musées nationaux.

Secularisme volgens Bishr Ibn Fahd. Beeld van een gesloten islam

Deze interpretatie van het secularisme redeneert vanuit de islam. Anders dan een wetenschapper als Jacques Berlinerblau doet die afstand neemt, met een helikopterblik kijkt en geen partij kiest. Hij ziet secularisme als een politiek idee dat kerk en staat gescheiden zijn. Het spreekt zich niet uit over Godsbeelden of religie. De mens moet het zelf uitmaken. Juist omdat secularisme geen vijand van religie is, kunnen in het secularisme uiteenlopende religies naast elkaar bestaan. Mensen die tolerant willen zijn zonder tot een keuze over religies en levensovertuigingen gedwongen te worden kunnen in het secularisme een neutrale basis vinden.

Gelijkheid tussen religies en levensovertuigingen is precies wat de islamitisch-soennitsche sjeik Bishr Ibn Fah afwijst. Zijn uitgangspunt is onjuist dat het islamitisch begrip van secularisme breder is dan het westerse begrip ervan. Zijn opvatting van het secularisme is beperkt omdat het in een bepaalde lezing van de islam moet passen. Tussen de opvattingen van Jacques Berlinerblau en Bishr Ibn Fah bestaan werelden van verschil. Het is het fundamentele onderscheid tussen een open (Berlinerblau) en gesloten (Bishr Ibn Fah) wereldbeeld. In het secularisme volgens Berlinerblau is plaats voor het secularisme volgens Bishr Ibn Fah. Andersom niet.

Foto: Dave Granlund, Secular vs Religious. 2007. Credits: Dave Granlund.

Imad Habib, Angelo Scola, blasfemie en secularisme

Aldus Moral Courage Channel (‘standing up when others want you to sit down’). Imad Habib is op de vlucht voor de Marokkaanse autoriteiten. Is-ie moordenaar, dief of bankrover? Wat heeft-ie misdaan? Iets heel ergs: hij is atheïst en verbergt dat niet. Gisteren riepen zijn medestaanders uit tot ‘International Imad Day‘. Met het advies dat de Marokkaanse overheid beter degenen die met fatwa’s en doodsbedreigingen komen vervolgt dan vrijdenkers. Gelden dan in Marokko de mensenrechten niet? De vraag stellen is de vraag beantwoorden.

Een indirect antwoord gaf vorige week op een conferentie de Milanese kardinaal en bijna-paus Angelo Scola. Opvallend sprak-ie zich uit tegen godlasteringswetten en pleitte voor ‘gezond secularisme‘. Met voor allen godsdienstvrijheid. Scola ziet in het bestaan ervan de echte lakmoesproef van de beschaafde samenleving. Hij verwijst met zijn uitspraak overduidelijk naar landen met een intolerante versie van de islam waar geen godsdienstvrijheid bestaat. Daar worden christenen, vrijdenkers en islamitische minderheden actief vervolgd.

Interessant is dat het Vaticaan aansluiting zoekt bij de pluriformiteit van de liberale democratie omdat het daar de voordelen van inziet. De meer behoudende protestanten aarzelen met die stap. Weliswaar verwerpen ze de islam totaal en in de diepste kern en willen ze een islamdebat, maar in hun wereldbeeld zit het wantrouwen tegen vrijdenkers en liberalen diep ingebakken. Zo sprak nog vorig jaar de Estlandse ECPM (Europese Christelijke Politieke Beweging)-voorzitter Peeter Võsu over ‘agressief secularisme‘. De omarming van het secularisme door het Vaticaan en het begrip dat secularisme in de kern niet anti-religieus is, is meer dan een kleine stap. Om maanwandelaar Neil Armstrong te parafraseren: ‘Een reuzensprong voor religie’.

Foto: De aartsbisschop van Milaan Angelo Scola draagt de mis op. Rome, 2013. Credits: Christian van der Heijden.

Over pluriformiteit, vrijheid van godsdienst en secularisme

Hangen pluriformiteit, vrijheid van godsdienst en secularisme samen? En hoe dan? Het onderwerp is hier vaak besproken, maar het blijkt een onderwerp te zijn dat misverstanden oproept. De bemiddelaar die op hetzelfde aambeeld blijft slaan kan als rigide worden bestempeld. Eerder vanwege de herhaling, dan de inhoud.

Het idee om te pleiten voor secularisme is dat het de individuele vrijheid vergroot. Voor meer religies biedt het meer mogelijkheden dan religie zelf doet. Deze pluriformiteit gaat ten koste van iets. Namelijk van homogene religies zoals deze als vanouds bestaan. Bijvoorbeeld als staatsgodsdienst. Daarom doen orthodoxe gelovigen graag geloven dat secularisme religie om zeep wil helpen. Dat beweren ze om hun machtspositie die een voorkeurspositie met zich meebrengt te beschermen. Secularisme streeft de scheiding van kerk en staat na.

Secularisme is per definitie kleurloos. Niet atheïstisch of anti-religieus. In de tijdelijke overgangssituatie wil secularisme de voorrechten van machtsblokken afbreken en herverdelen over nieuwe toetreders. Het komt in het geweer tegen voorrechten van religie, maar niet tegen een bepaalde godsdienst als een van de vele keuzes. Dat bepaalt binnen eigen grenzen de eigen inhoud. Daarmee is het secularisme een opvatting om individueel denkende burgers optimale keuzevrijheid te geven in het kiezen van een levensovertuiging of religie naar smaak. Zonder enige dwang van bovenaf. Of helemaal niets te kiezen. Want da’s ook een keuze.

Hoe hangen pluriformiteit, vrijheid van godsdienst en secularisme uiteindelijk samen? Pluriformiteit (ook wel genoemd diversiteit of veelvormigheid) gaat over de heterogeniteit van het aanbod. Het maakt het speelveld breed. De vrijheid van godsdienst maakt het speelveld gelijk. Met een Engelse term: ‘level playing field‘. Maar dit leidt niet automatisch tot een uitgangspositie waarin iedereen vrij kan kiezen. Sociale groepsdwang of resten orthodoxe religie zitten dat nog vaak in de weg. Secularisme gaat over de spelregels op het speelveld.

Is er dan geen nadeel aan het secularisme? Jawel, maar ziet er anders uit dan doorgaans vanuit religieuze hoek in demoniserende zin voorgesteld wordt. Vaak met de als negatief bedoelde woordspeling ‘agressief secularisme‘. Secularisme biedt weliswaar religieuze minderheden optimale bescherming, maar kan groepen met individuen die middenin een kwetsbare emancipatie zitten verzwakken. En als de groep blijft hangen, dan blijven individuen ook hangen. En komen nooit bij de fase aan om vrij te kiezen. Daarom past secularisten terughoudenheid waar sprake is van een overgangssituatie met gelovigen die de stap van de individualisering nog moeten zetten. Overigens sluiten groep en individu elkaar niet uit. Ze zullen altijd naast elkaar bestaan.

Foto: Mastering diversity.

Secularisme is geen vijand, maar juist een vriend van religie

Er bestaat veel misverstand over de vraag wat secularisme is. Het is geen atheïsme of vijand van religie. Vanuit religie of religieuze politiek wordt secularisme uit zelfprofilering vaak als vijandbeeld gebruikt. Secularisme en atheïsme zijn niet uitwisselbaar. De uitleg van Jacques Berlinerblau spreekt mij aan. Secularisme is een politiek idee dat kerk en staat gescheiden zijn. Meer is het niet. Secularisme spreekt zich er niet over uit of er wel of niet een God bestaat. Het kan en kan ook niet. Welbeschouwd doet het er niet toe. Omdat secularisme geen vijand van religie is, kunnen in het secularisme uiteenlopende religies naast elkaar bestaan. Zo opgevat zorgt secularisme voor meer vrijheid van godsdienst dan in situaties waar een staatsgodsdienst bestaat en andere religies verboden zijn. Zoals in Iran. Kortom, secularisme is dan geen vijand, maar juist een vriend van religie.

Vrouwen en secularisme

Jacques Berlinerblau mijmert waarom Amerikaanse vrouwen zich zo slecht kunnen vinden in het secularisme. Dus de overtuiging dat religie geen invloed uitoefent op de maatschappij, maar in zichzelf bestaat. Zelfs in een ruim jasje. Hij vermoedt dat vrouwen secularisme en atheïsme door elkaar halen. En vrouwen hebben weinig op met atheïsme. Christelijke organisaties demoniseren het secularisme door het te presenteren als atheïsme. Een begrijpelijke strategie omdat secularisme hun maatschappelijke invloed inperkt. Secularisme zou religieuze vrouwengroepen beter moeten steunen in hun strijd tegen het conservatisme in eigen kring. Waarom laten meer vrouwen dan mannen zich op het verkeerde been zetten? Wordt het verschil verklaard doordat mannen een grotere neiging tot niet geloven en afwijzen van autoriteit hebben? Wie weet. In elk geval zou het secularisme beter op een lijn moeten kunnen komen met de goed georganiseerde vrouwenbeweging.

Berlinerblau over Bloomberg en de scheiding van kerk en staat

Burgemeester Bloomberg van New York handhaaft in z’n heldere kanten de scheiding van kerk en staat. Hij beperkt zich niet tot religie of secularisme, maar gaat ook voor de meningsuiting in het publieke debat. Mike Bloomberg neemt afstand van het beroep op fatsoen of moraal dat altijd in de politiek meezeurt. Een verademing voor wie de Nederlandse politiek volgt. Hij toont dat secularisme meer mogelijkheden voor meer religies biedt dan religie zelf doet. Orthodoxe gelovigen doen graag geloven dat secularisme religie om zeep wil helpen. In hun toorn claimen ze voor zichzelf een voorkeurspositie boven andere religies. Jammer dat Mike Bloomberg in zijn duistere kanten doorslaat en niet stopt zodat we hem als een gaaf voorbeeld kunnen zien.

Een voorbeeld is-ie wel voor ons openbaar bestuur. Ik verdenk de Haagse burgemeester Jozias van Aartsen ervan de meest Bloombergse burgemeester van Nederland te willen zijn. Hagenezen kunnen niet meer in kerken stemmen. Zo hoort het vanzelfsprekend. Merkwaardig dat christelijke partijen daartegen protesteren. Zij begrijpen in elk geval niet wat de scheiding van kerk en staat inhoudt. En hoe secularisme dat kan sturen.

Ook: Vrijdenken met Jacques Berlinerblau gaat verder dan politiek en Jacques Berlinerblau legt uit wat seculiere kunst is. Of niet.