Componist Louis Andriessen (76) nam geen blad voor de mond in een toespraakje voorafgaand aan het openingsconcert woensdagavond 9 september in TivoliVredenburg van de Gaudeamus Muziekweek. ‘Zoals u weet worden we al een tijd geregeerd door een stelletje rechtse ballen. Die crisis, dat is allemaal lariekoek. De banken hadden zélf even een crisis. Ze hadden 25 miljard nodig. Nou, dat hebben ze natuurlijk meteen gekregen van onze regerende yuppen.’ Kortom, banken lobbyen beter dan de kunsten. Banken zuigen het geld weg bij andere sectoren. De wetmatigheid van de politiek is dat groepen die geen overheidssteun nodig hebben dat toch krijgen, en andersom. Wordt Nederland geregeerd door een stelletje rechtse ballen? Het valt te bezien of dat voor alle bewindslieden geldt, maar dat ze niets met kunst hebben staat als een paal boven water. Typerend voor de kunstsector is dat de kritiek komt van iemand die aan het eind van zijn carrière staat.
Foto: Toespraak van Louis Andriessen, uitgesproken op 9 september 2015 in Utrecht.
Tussen de natuurvoedingswinkel en de groene slager viel bij mij het kwartje. De bestuurders van banken en multinationals zijn de ware gleufdieren. Door een verkeerd zelfbeeld, een foute focus en zelfoverschatting zijn de bestuurders verslaafd geraakt aan geld en prestige dat zich uitdruk in geld. Ze komen er niet meer los van omdat ze verslaafd zijn. Leidinggevende bestuurders die gewone medewerkers zijn zonder ondernemersrisico lijden aan narcistische grootheidsfantasieën en zijn verslaafd. Ze moeten geholpen worden in de geestelijke gezondheidszorg om met zichzelf, hun omgeving en de samenleving weer in het reine te komen.
Dat gaat lastig wegens ontbrekende bewustwording in de samenleving en de politiek. Weliswaar bestaat er ongenoegen over de graaicultuur van leidinggevende bankiers en bestuurders, maar daar blijft het bij. Zodat er niets verandert of verandering tergend langzaam verloopt. De diagnose dat bankiers en bestuurders zorg nodig hebben wordt onvoldoende of zelfs helemaal niet gesteld. Nodig is een herkenningspunt, een beeld, een icoon om het gedrag van de soort te vangen. Da’s het begrip gleufdier. Een gedragstypering van de laat-20ste eeuwse soort van de grote graaier die zich niet meer kan beheersen vanwege geestelijke afhankelijkheid en preoccupatie met geld, prestige en de eigen positie tegenover andere bankiers en bestuurders.
Neveneffect van de herijking van het begrip gleufdier is dat het de betekenis met seksistische ondertoon zoals die is ontstaan in rechts-corporeel milieu naar het tweede plan probeert te drukken. Immers een omschrijving die vrouwen opzadelt met een negatieve en onverdiende associatie. De soort van de graaiende bankiers en bestuurders kan verantwoordelijk gesteld worden voor het eigen gedrag. Voorzover dat bij verslaafden van toepassing kan zijn. Er is een psychologisch deltaplan nodig om de Nederlandse leidinggevende bestuurders hun zelfbeeld dat losstaat van de werkelijkheid te helpen herstellen. Deltaplan Gleufdier als aanzet tot herstel.
Zit de wereld op Nederlandse staatsbankiers te wachten? Nee, de wereld heeft geen behoefte aan Nederlandse bankiers die in een lagere, lokale divisie spelen. Oud-staatsecretaris Willem Vermeend (PvdA) verwoordde dat naar aanleiding van een hoorzitting in de Tweede Kamer in Nieuwsuur: ‘De ABN is een staatsbank, een bank van de Nederlandse burgers. (..) En wij spelen echt niet in de topdivisie. Ze worden echt niet gebeld door het buitenland. Er zijn tienduizenden topbankiers werkeloos op dit moment door de crisis. In bijna alle landen is de sector gekrompen met ongeveer 25%. Overal gaan de salarissen op de lange duur omlaag. Men zit echt niet op Nederlandse bankiers te wachten. Ze worden echt niet gebeld.’ Hoeveel zijn er doorgebroken als Paul Verhoeven, Robbert Dijkgraaf, Armin van Buuren of Guus Hiddink? Willem Buiter en Onno Ruding ooit, en dan?
De Nederlandse bestuurders van banken die verwijzen naar hun internationale marktwaarde hebben dus een verkeerd zelfbeeld en leiden aan zelfoverschatting. Da’s uiteindelijk geen kwestie die in het reine kan worden gebracht door politici of economen, maar uitsluitend door psychologen. Hoogleraar aan de Radboud Universiteit Nijmegen en klinisch psycholoog J. Derksen wijst in een ingezonden brief in NRC van 4 april op ‘het psychologisch mechanisme dat niet alleen bij ABN Amro maar in de gehele kredietcrisis een grote rol speelde: narcistische grootheidsfantasieën bij leidinggevenden. (..) Linksom of rechtsom kennen ze zichzelf salarisverhogingen toe omdat ze abusievelijk geloven dat ze een hele bijzondere bijdrage leveren.’
In navolging van wat burgemeester Ahmed Aboutalbeb tegen jhadisten zei die de Nederlandse samenleving verwerpen: ‘Als het je hier niet bevalt, dan rot je toch op’ kan hetzelfde tegen de bankiers gezegd worden die zichzelf zo grandioos overschatten: ‘Bankiers als het je hier niet bevalt, dan rot je toch op’. Wellicht ligt het nog gecompliceerder omdat deze bankiers waarschijnlijk voldoende zelfkennis hebben om te weten dat ze totaal niet bijzonder zijn of iets bijzonders toevoegen. Ze doen net alsof ze bijzonder zijn. Derksen: ‘Indien ze ook nog wat psychopathisch zijn (en dat is geen uitzondering) zien ze zelfs vaak in dat hun bijdrage niet bijzonder is, maar zijn ze alleen uit op eigen gewin en manipuleren anderen en het bedrijf zoveel ze kunnen.’
De oplossing ligt op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg. Topbankiers die geholpen willen worden dienen genezen te worden van hun narcisme dat zover gaat dat het destructieve krachten losmaakt die zowel bank, samenleving als eigen persoonlijkheid kan kapotmaken. De politiek moet niet meegaan in de fantasieën of de manipulatie door de topbankiers, maar dit corrigeren. Er is een psychologisch deltaplan nodig om de Nederlandse topbestuurders hun zelfbeeld dat zo los staat van de werkelijkheid te helpen herstellen. Bankiers die ondanks alles echt geloven dat ze iets bijzonders toevoegen kunnen naar het buitenland vertrekken. Ga!
Sociaal-geograaf Ewald Engelen heeft gelijk over Europese integratie, scherpere begrotingstekortcontrole van de Europese Commissie, het bezuinigings- en lastenverzwaringsbeleid van Nederlandse regeringen, het aanpakken van de bancaire sector en de huizenzeepbel. Maar krijgt het niet. Zo meent hij in een persoonlijk gesprek op 10 maart 2015 met WeAreChangeRotterdam. Terugkijkend op zijn eigen opereren in de media leidde dat er de afgelopen twee jaar toe dat hij steeds feller en scherper werd in het publieke debat. En gefrustreerder omdat hij monddood werd gemaakt. Engelen werd er rond het uitkomen van zijn boek De Schaduwelite in oktober 2014 overspannen van. Nu neemt hij meer afstand tot sociale media en journalistiek.
Engelen legt uit hoe hij in zijn boek uiteenzette hoe de Nederlandse financiële elite voor de crisis bereikte dat Nederlandse banken geen strobreed in de weg werd gelegd. Maar na de crisis werd de rekening van vele miljarden euro’s van wat er was misgegaan met goedvinden van een meerderheid van de politiek eenzijdig bij de belastingbetaler gelegd. Engelen merkt op dat het de bancaire sector goed uitkomt dat zijn kritische stem in het publieke debat feitelijk niet meer klinkt. Hij weet niet of het bewuste strategie was om hem pootje te lichten, maar hij kan zich goed voorstellen dat het links laten liggen van hem de financiële sector wel uitkomt.
Engelen is door de ontvangst van zijn boek erg negatief geworden over de Nederlandse journalistiek die hem afviel over een schaduwlijst (‘ledenlijst’) van hoofdrolspelers die onderdeel uitmaakte van zijn boek. NCRV’s Altijd Wat liet hem in de val lopen, zo denkt hij achteraf. Voorheen zag hij de pers als een noodzakelijke tegenmacht die vanuit maatschappelijk belang namens de burgers in het democratische proces sprak. In deze visie is het de functie voor wetenschappers en journalisten om achter de macht te kijken met het doel om de belangen en het wangedrag van machthebbers te openbaren. Nu suggereert Ewald Engelen dat journalistiek een instrument van de macht is dat niet de intentie heeft om de macht bloot te leggen en te openbaren, maar juist te bevestigen. De argumenten uit zijn boek ziet hij door de gevestigde media zo goed als genegeerd.
‘Ik heb euroscepsis altijd een irrationeel onderbuikgevoel gevonden. Maar inmiddels bestaan er volkomen rationele redenen om tegen een lidmaatschap van de eurozone en de EU zelf te zijn‘, aldus de Der Spiegel– en Financial Times-columnist Wolfgang Münchau in de NRC van woensdag 4 maart 2015. Een eerdere versie die inging op de rol van Duitsland binnen de EU verscheen op 9 februari 2015 in Der Spiegel onder de titel ‘Was Griechenland und die Ukraine gemein haben’.
Ook wie zich niet in EU-politiek, Griekenland of Oekraïne verdiept heeft zal aanvoelen wat Münchau bedoelt. De opstelling van de EU uit zich in beide kwesties in pappen en nathouden. Niet in daadkrachtig handelen. De aanpak bestaat uit doorschuiven, aarzelen en reageren op incidenten. Dat maakt een onmachtige indruk en tast het vertrouwen in de Europese leiders aan. Griekenland heeft ‘in de economische geschiedenis slechter gepresteerd’ dan welk land ook, maar de EU zet het bestaande beleid voort. Is dat logisch? Oekraïne zal straks met gespeelde verbazing en ontzetting aan zijn lot overgelaten worden. Zonder toegenomen zelfkennis.
Münchau: ‘De EU had de Griekse schuld en de territoriale ambities van Poetin in een vroeg stadium moeten aanpakken, in plaats van beide uit de hand te laten lopen.’ Wat is de oplossing? ‘Wil de EU een zeker moreel en politiek gezag herwinnen, dan zal ze de Griekse schuldencrisis moeten oplossen en moeten opkomen voor Oekraïne.’ Het zit er niet in met een verdeelde, chaotische en besluiteloze EU. Wie gelooft op dit moment nog in een EU die krachtig opkomt voor de waarden waarvoor het staat en doet wat het zegt te doen?
Nog in 2005 keek een zich kosmopolitisch voelende elite hooghartig neer op de meerderheid van 61,5% van de Nederlanders die tegen het referendum over de Europese grondwet stemde. Het licht zou volgens D66 uitgaan als Nederland tegenstemde. De VVD suggereerde dat de Holocaust alleen door een JA-stem was te voorkomen. Dus al in 2005 spraken niet alleen de eurosceptici de onderbuik aan, maar de eurofielen evenzeer. In het Duitsland van Münchau lag dat mogelijk anders. Maar nu zijn de rollen in Europa omgekeerd.
Iedereen die nu nog ondubbelzinnig voor de EU is kan zich niet meer op rationele gronden beroepen, maar moet dat beredeneren met irrationele onderbuikgevoelens. Want wie nadenkt komt tot de conclusie dat de EU in z’n huidige vorm leidt tot de ondergang van Europa. Wat is de oplossing? De regeneratie van de natiestaat?
Joris Luyendijk laat voor de VPRO zijn licht schijnen over de financiële sector. Of liever gezegd over wat er mis is bij de banken en waarom de politiek niet bij machte is om in te grijpen. Hij eindigt positief. Tegen beter weten in? Ook de emancipatie van homoseksuelen en vrouwen of het afschaffen van de slavernij kwam er uiteindelijk doorheen. Maar hoe de banken hervormd gaan worden is vooralsnog volstrekt niet duidelijk. Er is nog geen beweging. Maar Luyendijk is duidelijk dat ze onvermijdelijk hervormd moeten worden. Op straffe van veel ellende voor velen. Inclusief zakenbankiers die ook slachtoffer zijn geworden van een doorgedraaid financieel systeem. Niemand heeft het bankenmonster meer in de hand. Het moet getemd. Maar hoe?
Heeft de regering-Obama met minister van Justitie Eric Holder de afgelopen zes jaar banken de hand boven het hoofd gehouden? Ja. ‘Beroof een bank en ga naar de gevangenis, bestuur een bank en beroof de wereld’ is het gezegde dat Holder bevestigd heeft. Zelfs overtuigend bewijs tegen banken was niet genoeg om in te grijpen. Da’s de schande. Niet alleen in de VS trouwens, maar ook in Europa en Nederland kwamen de bankiers weg met hun boevenstreken op kosten van de belastingbetaler. Ze eisten zelfregulering, kregen die en deden vervolgens niets. Politici die de macht van banken wilden terugdringen hadden munitie in handen om hun kritiek naar voren te brengen. Maar ze deden niets. De nauwe vermenging van banken als Goldman Sachs met de regering Obama blokkeerde een echte aanpak. Het is extra hypocriet van Holder om tegen zijn afscheid en na de verjaringstermijn net te doen alsof hij het nu echt serieus neemt. Want da’s niet zo.
Update 9 april 2016: Een nieuwe lente, een nieuwe leider, een nieuw geluid. Na de eerste reeks onthullingen van de Panama Papers komt GL-leider Jesse Klaver met een voorstel voor paradijsbelasting. Verbeter de wereld, te beginnen in Nederland. Hoe het ook kan toont kunstenaar Paolo Cirio. Hoe kunst relevant kan zijn, meer dan opschik, de macht kan bestrijden en toch niet betweterig is. Kunst is nu eenmaal betere politiek.
De Italiaanse kunstenaar Paolo Cirio toont in de ‘manifestatie’ ‘The Value of Nothing’ bij Tent Rotterdam (tot 17 november) deze video. Tent presenteert de waarde van niets als ‘een groepstentoonstelling, vijf nieuwe projecten, Fieldwork Residencies en een intensief publiek programma over verschuivingen in het denken over het begrip waarde en economie, en de positie van kunst daarin.’ Samen met Remco Toorenbosch en Jonas Staal zoekt Cirio het meest de randen van ons fiscaal-economisch systeem op. En doet daar verslag van.
Cirio biedt met zijn ‘loophole for all‘ een oplossing voor de belastingontwijking van bedrijven en vermogende individuen die belastingparadijzen opzoeken om zo min mogelijk belasting over hun winst, inkomen of vermogen te betalen. Er is een offshore schaduwwereld gegroeid van overwegend vanuit de Londense City aangestuurde (ei)landjes vol fiscale en sociale neveneffecten. Multinationals en rijke individuen ontwijken zo op een overigens volstrekt legale manier de belasting. Cirio biedt zelfstandigen nu dezelfde vluchtroute (loophole) via de Britse Kaaimaneilanden zodat ze in hun eigen land geen belasting meer hoeven te betalen.
Door de verstorende effecten is belastingontwijking ongewenst. Over geld dat individuen verduisteren wordt geen belasting betaald. Het wordt door de rijken, de scharrelaars en de machtigen ontdoken. Da’s niet goed voor de inkomsten, de solidariteit en de belastingmoraal. Nog eens verscherpt door de crisis waarbij reserves van overheden zijn gaan zitten in de redding van financiële instellingen. Op kosten van de betalingbetaler die niet in de omstandigheid verkeert om z’n geld elders onder te brengen. Degenen die aangeslagen worden moeten daardoor zwaarder belast worden. Ze dienen bij te passen wat de rijken en machtigen ontduiken.
Dit idee van Cirio verdient navolging. Het principe is vergelijkbaar met religie. Voor opponenten ervan is het zinvoller om door oprichting van nieuwe religies het draagvlak en het idee van religie te verwateren, dan door de frontale bestrijding ervan. Dus: meer wordt minder. Zo zal de politiek door de obstructie van het Verenigd Koninkrijk nu niet en straks niet de vinger achter het terugdringen van de belastingontwijking krijgen. Of er ontstaan nieuwe mazen. Cirio deconstrueert het huidige systeem van belastingheffing door belastingbetalers tot een staking op te roepen omdat de politici niet bij machte zijn om de ontwijking van de top aan te pakken.
Vandaag presenteert Groen Links een manifest over nivelleringspolitiek. Een sympathiek idee met een slechte uitwerking die vooral het failliet van de politiek betekent. Dat in navolging van het debat dat ontstond naar aanleiding van de Franse econoom Thomas Piketty die economische ongelijkheid op de agenda zette.
GroenLinks belooft iets waarvan het bij voorbaat weet dat het dat niet kan leveren. Waar een kunstenaar als Paolo Cirio inzet op een systeemverandering, rommelt Jesse Klaver namens GroenLinks als een boekhouder wat in de marge met percentages. Symboliek bij gebrek aan beter. Met als gevolg dat de belastingdruk voor de hogere middeninkomens toeneemt en daardoor de noodzaak om de bedrijven en hyperrijken aan te pakken afneemt. GroenLinks draait voor wie hoog in het systeem zit de belastingdruk verder aan en laat iedereen ontsnappen die niet in het systeem zit. Het komt niet toe aan de ontwikkeling van een ander systeem van belastingheffing. Plichtmatig kent het manifest het punt ‘Aanpakken belastingontwijking multinationals’ met voorstellen om op Nederlands of Europees niveau de belastingontwijking aan te pakken. Maar dit is een onwaarachtige, kansloze en lafhartige exercitie van GroenLinks dat het zelf als geen ander beseft. De partij liegt ons dus bewust voor. Kunstenaars als Cirio vertellen ons oprechter en overtuigender hoe het anders kan.
Foto: Schermafbeelding van begin manifest GroenLinks ‘Nieuwe Nivelleringspolitiek’ van Jesse Klaver, 1 november 2014.
De uitspraak Alles is relatief is weer relatief. Dood is verre van relatief voor wie het aan den lijve ondervindt. Hoewel dat voor iemand die in het hiernamaals gelooft dat weer relatief is. Zo resteren relativeringen die elkaar dwars zitten. Hetzelfde soort redenering geldt voor het internationale bankensysteem. Gered van de ondergang na 2008, maar nu opnieuw gereed voor de ondergang. Omdat de samenleving niet, maar banken wel profiteren bij hun eigen ondergang is het verlies van de een het profijt van de ander. De belastingbetaler financiert het gratis ritje van de banken. Da’s bekend, maar de politiek weet de macht van de banken niet te breken. Zodat de voorwaarden voor een nieuwe bankencrisis niet zijn weggenomen, maar worden versterkt.
Verdere relativering is dat institutionele media spaarzaam berichten over hoofdzaken. Soms Tegenlichtvan de VPRO, soms Panorama of Terzake van Canvas. Programmamakers die verder kijken zijn te prijzen. Maar ze zijn de uitzondering. In de ultieme onnozelheid vulde de vraag wie bij de Europese verkiezingen de grootste partij zou worden avonden lang de zenduren van de publieke omroep. En werd er gisterenavond zonder dat een definitieve uitslag beschikbaar was urenlang gepraat over wie gewonnen of verloren had. Op de vulkaan was een dansvloer gelegd om te dansen. In een format dat haaks op de veranderingen staat. Herkenning voor onwijzen en dwazen die genoeg hebben aan een half woord dat nooit meer zal worden dan een half woord. Om met de dichter van het licht te spreken, journalistiek heeft haar gezicht verbrand. En de burger verraden.
Of is dit te somber aangezet? Oordeel over de reportage ‘Zijn de banken nu safe?’ van Wim Van den Eynde en Peter Rondou van Canvas’ Panorama. Hebben wij -lees: onze politici die zo graag de grootste zijn- de kans gemist om de banken te saneren? Het gaat om vertrouwen: Het is een absoluut noodzakelijke grondstof om mee aan de slag te gaan voor bankiers. Zonder vertrouwen geen centen, zonder centen geen bank. Maar dat vertrouwen met een vingerknip kan verdwijnen hebben we in 2008 kunnen vaststellen. Meteen waren de betonnen funderingen van enkele financiële reuzen veranderd in drijfzand. Is het vertrouwen nu terug? Verdienen de bankiers weer ons vertrouwen? Wees gerust, zeggen ook de politici en de overheden. We zitten op de zaak, we treffen maatregelen, de banken liggen aan banden, uw spaarcenten zijn veilig. Als de banken daar niet zelf voor zorgen, dan garanderen wij dat wel. Maar kunnen burgers hun politici wel vertrouwen?
Wat heeft de EU eigenlijk gedaan om herhaling van een nieuwe bankencrisis zoals die in 2008 plaatsvond te voorkomen? Niets. De oude bankencrisis ziekt nog steeds door zeggen critici. Zie wat Joris Luyendijk zegt. De lijken van de oude crisis liggen nog in de kast. Als de EU meer was dan een economische eenheid, dan was dat allemaal nog te overkomen. Er zou dan iets anders zijn dat zin had. Schrijnend is dat het in de EU juist om de economie draait. Die is niet in orde. Opvallend is dat de EU de bankencrisis in Europa nooit afdoende heeft aangepakt. Wat in de VS wel gebeurde. Het sterke vermoeden bestaat dat dat komt omdat de EU niet is opgewassen tegen de lobbyisten van de financiële sector. Zodat er niet krachtig opgetreden wordt. Toezicht en controle ontbreken. Strenge regelgeving voor banken is afgezwakt. Wie gelooft dat dat in een nieuwe Europese Commissie verandert is een fantast. Kortom, de komende verkiezingen laten de hoofdzaak liggen.
Wie de verkiezingsdebatten over de EU ziet en weet te genieten van het absurdisme aanschouwt een prachtig toneelstuk. Een aantal grijze heren is op zoek naar een personage. Om zich een houding te geven. En een grens af te bakenen. Voor allen wacht de afgrond als ze met fundamentele kritiek komen op de kern van het functioneren van de EU. Dat gespeelde houvast in een politieke familie of de klassieke tegenstellingen tussen links en rechts is saai en van een grote dramatische armoede. Niet alleen omdat het voorspelbaar is, maar ook omdat het aantoonbaar echte kritiek vermijdt en geen idee van urgentie geeft. Dat bij een echte aanpak van de bankencrisis met lijken in en uit de kast wel zou gebeuren. De EU blijft dus een aanpak die geen aanpak is.
George Knight 