Debat over bestaansrecht monarchie gevraagd

Voor wie niet warmloopt voor het Koninklijk Huis is er geen alternatief. Er is het Republikeins Genootschap, het Nieuw Republikeins Genootschap en de Republikeinse Moderne Partij.  En da’s waarschijnlijk nog maar het topje van de ijsberg van Republikeins bewegingen. Of liever gezegd, pogingen tot een beweging. De politieke partijen geven evenmin thuis. Ze gaan het debat uit de weg. Alleen de SP stelt de vraag waarom de vraag niet gesteld wordt wat het bestaansrecht van de monarchie is. Jan Marijnissen schreef waarschijnlijk zo’n 10 jaar geleden: ‘Het lijkt mij een goede zaak om met het oog op de naderende troonswisseling eens een uitgebreide gedachtenwisseling te hebben over de toekomst en de plaats van de monarchie in de Lage Landen bij de Zee‘.

Een goed idee dat een volwassen democratie past. Maar zo’n debat heeft pas zin als argumenten die vragen naar het bestaansrecht van de monarchie niet in geamputeerde vorm de media halen. De uitzending van de publieke omroep op de dag dat koningin Beatrix haar aftreden bekend maakte was eenzijdig door het uitnodigingenbeleid van de gasten en het gebrek aan durf om de diepte in te gaan. Ik merkte die avond in mijn verbijstering op dat de meest kritische opmerking kwam van prinses Beatrix zelf: ‘Sportief liet ze doorschemeren dat niet alle Nederlanders de monarchie steunen‘. En Jan Marijnissen citeert koningin Juliana: ”Als ik geen koningin was, zou ik republikein zijn’, zei Juliana eens.‘ Een waar woord voor een koningin.

Wat we tot nu toe gezien hebben belooft weinig goeds voor de toekomst. De hoop dat er een publiek debat komt over de zin van de monarchie is klein. De Republikeinse beweging is zo goed als dood. De politieke partijen hebben hun kritiek ingeslikt. Zelfs Geert Wilders lijkt genoegen te nemen met de van oorsprong conservatief katholieke, maar met propaganda en marketing tijdig naar links afgeslagen ‘Koningin Maxima’.

Wat is voor de weldenkende Nederlander het alternatief? Wat valt er naast een met historische onwaarheden en valse beelden aangekleed koningshuis en een machteloze Republikeinse beweging te kiezen? Compromis is een ceremonieel koningschap waar naar verluidt Willem-Alexander tegen is. Zou-ie ook republikein zijn?

Foto: Joep Bertrams, Het Volk Mort. In: Het Parool, 17 mei 2001.

Politiek keurt eigen vlees en vindt het normaal: Piet Hein Donner

Update 13 oktober: Volgens de NOS is het kabinet van plan om minister Donner kandidaat te stellen voor het vicepresidentschap van de Raad van State. De oppositie bij monde van PvdA-leider Cohen vraagt premier Mark Rutte om opheldering. Donner zelf doet alsof het onderwerp niet aan de orde is. 

In het discussieprogramma Buitenhof van 9 oktober stelde PvdA-leider Job Cohen dat minister van Binnenlandse zaken Piet Hein Donner geen vice-president van de Raad van State kan worden. Het is de slager die zijn eigen vlees gaat keuren, zo zegt-ie. Want bij de Raad van State zou Donner wetgeving uit het kabinet onafhankelijk moeten beoordelen. Cohen heeft gelijk, het is bizar dat het kabinet zelfs maar overweegt om Donner te benoemen in die functie. Hij wil een motie indienen die zegt dat zittende ministers niet naar de Raad van State kunnen doorstromen. De regent Donner staat overigens niet te boek als modeldemocraat.

Maar zoals Syp Wynia in een commentaar in Elsevier zegt is het een hypocriete oproep. Want nu is PvdA-er Herman Tjeenk Willink vice-president. De politicus die altijd net doet of-ie geen partijpoliticus is, maar wel dicht op de macht zit. En Wynia wijst terecht op de vele oud-politici die voor hun partij of belangengroep in het parlement zitten: Loek Hermans, Roger van Boxtel, Marleen Barth, Frank de Grave en dan vergeet-ie nog de grootste netwerker van allen: Elco Brinkman. En zijn Wouter Bos, Jan Peter Balkenende en Jack de Vries met hun kennis en Haagse contacten niet doorgestroomd naar het bedrijfsleven? Om niet te zeggen: opgekocht.

In de oproep van Cohen wreken zich twee aspecten. Nederland kent geen anti-lobby register en functies worden uitsluitend langs partijlijnen verdeeld. Zolang daarvoor geen oplossing is gevonden zullen over en weer dit soort verwijten blijven klinken tussen regering en oppositie. Als Cohen aan de macht was zou-ie zonder wroeging een PvdA-minister benoemen. Type Guusje ter Horst. De greep op de macht van de politieke partijen is de oorzaak voor wat nu met Donner dreigt te gebeuren. Dat kan opgelost worden door de machtsdeling te individualiseren. Zodat partijen aan macht inboeten. En de burger directe inspraak krijgt.

Foto: Minister van Binnenlandse Zaken Piet Hein Donner op het Binnenhof, 2010.

Vrees ontbrekende transparantie benoeming Raad van State

PvdA’er Herman Tjeenk Willink stapt per 1 februari 2012 op als vice-president van de Raad van State. Hierin hebben koningin Beatrix, prins Willem-Alexander en prinses Maxima zitting. Naar verluidt wordt de opvolging gegund aan het CDA. Naast Piet Hein Donner schijnt ook Ernst Hirsch Ballin in de race te zijn. Politieke vrienden van laatstgenoemde zoals Ruud Lubbers lobbyen bij de koningin. Mark Rutte voelt het meest voor een open procedure. Maar Maxime Verhagen lust Hirsch Ballin weer niet door diens koers binnen het CDA. De vacature wordt binnen enkele weken gepubliceerd. Kort voor zo’n functie met een lange inwerkperiode.

Met deze kennis stelde het Tweede Kamerlid van D66 Gerard Schouw de volgende kamervraag aan minister van Binnenlandse Zaken Donner: Heeft het Koninklijk Huis enige bemoeienis bij de benoeming van de vice- president? Betekent het feit dat Hare Majesteit de Koningin, Zijne Koninklijke Hoogheid de Prins van Oranje en Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Maxima der Nederlanden zitting hebben in de Raad van State ook dat zij op grond van artikel 2 Wet op de Raad van State worden gehoord voor de benoeming van de vice-president? Het antwoord van Donner is formeel: Na instemming van de ministerraad met de voordracht wordt het ontwerp-Koninklijke Besluit waarin de benoeming wordt geregeld, ter tekening aan de Koningin voorgelegd.

Opvallend stelde D66 deze vragen en niet de PvdA. Eind augustus is de PvdA met voorstellen gekomen om de koning niet langer voorzitter van de Raad van State te laten zijn. Het was haar enige onderscheidende punt. De opstelling van D66 is vanaf het begin helder geweest, het wil de monarchie moderniseren en pleit voor een ceremonieel koningschap. Samen met PVV, GroenLinks, SP en de Partij van de Dieren. Het verloop rond deze benoeming van de vice-president en feitelijke voorzitter van de Raad van State geeft aan dat het staatshoofd wel degelijk een politieke rol speelt. Maar het tekent ook de onmacht van de politiek het zelf te beslissen.

Foto: Vice-president Herman Tjeenk Willink ontvangt koningin Beatrix bij opening nieuwe huisvesting van de Raad van State in Den Haag; 5 oktober 2011

Nieuwe website voor Oranje

Volgens de een dag te vroeg geopenbaarde miljoenennota 2012 gaat er 300.000 euro naar de vernieuwing en uitbreiding van de website van het Koninklijk Huis. Die schijnt zes jaar oud te zijn. Er is 160.000 euro bestemd voor de vervanging, 80.000 euro voor het maken van foto’s en video’s en 60.000 euro voor het onder andere het ondertitelen van oude video’s. In 2012 gaat er in totaal 39,5 miljoen euro naar het Koninklijk Huis, een half miljoen minder dan in 2011.

Vernieuwing is hard nodig. De website is statisch en braaf. Dat doet afvragen voor wie het eigenlijk bedoeld is. Het valt niet mee om de website van het Koninklijk Huis met enige aandacht te bezoeken. Met name de vormgeving valt uit de toon in tijden van YouTube en multimedia. Maar is een andere dan een bestuurlijk-ambtelijke invalshoek mogelijk? Want de koningin maakt deel uit van de regering en daarom zal de website behoedzaam en terughoudend moeten zijn.

Vraag is dan ook of de 300.000 euro wel zinvol besteed kan worden. Want het ondertitelen van filmpjes en het plaatsen van nieuwe foto’s en filmpjes lost de saaiheid niet op. Hopelijk is 160.000 euro voldoende voor een nieuwe layout, navigatie en het herschrijven van teksten. Zodat het geheel dwingender wordt. Maar de beste oplossing om de site spannender te maken is om het staatshoofd niet langer deel uit te laten maken van de regering. Dan kan ook de site zich meer veroorloven.

Foto: Huldeblijk aan Prins Willem-Alexander en Máxima Zorreguieta, aangeboden bij hun ‘Blijde Incomste’ in Noord-Brabant op 4 september 2001, getekend door Arno Tax.

PvdA moderniseert monarchie zonder te moderniseren

Volgens berichten presenteert Geert Wilders op 1 september namens zijn partij een wetsvoorstel om het staatshoofd uit de regering te halen. Een plan van zijn fractiegenoten Andre Elissen en Lilian Helder. Hiermee gaat de PVV tegen VVD en CDA in. De PVV wil de monarchie behouden, maar de politieke invloed van het staatshoofd inperken. Wilders lijkt gebeten op koningin Beatrix omdat-ie vindt dat ze telkens zijn partij aanspreekt. Dat is-ie beu.

De houding van D66, SP, GroenLinks en de Partij voor de Dieren is duidelijk. Zij willen evenals Wilders de monarchie moderniseren. Hoewel hun motivatie verschilt. De SP gaat het verst en vindt dat elke gezagsdrager in Nederland moet worden gekozen, ook het staatshoofd. Om zich niet te isoleren voegt de SP zich in het kamp van de hervormers. Van degenen die de politieke invloed van het staatshoofd willen terugdringen.

Ook de houding van VVD, CDA, SGP en CU is duidelijk. Ze stellen zich gouvernementeel op en willen alles bij het oude laten. Ze zien niets in modernisering. Deze partijen vormen met 59 zetels in de Tweede Kamer geen meerderheid. Hoewel ze een grondwetswijziging waarvoor 2/3 van de zetels nodig is kunnen blokkeren.

Blijft de PvdA over die zich in geen van beide kampen bevindt. Volgens De Volkskrant wil de partij de politieke ruimte van Willem-Alexander inperken als-ie staatshoofd wordt. Volgens de PvdA moet-ie geen voorzitter van de Raad van State worden. Een ceremoniële functie. En het staatshoofd moet geen enkele rol in de kabinetsformatie krijgen. Maar opvallend is dat de PvdA het artikel 42, eerste lid, weigert aan te passen. Dat zegt De regering wordt gevormd door de Koning en de ministers. 

Gezien het chagrijn binnen de PvdA moeten we deze opstelling eerder partijpolitiek dan inhoudelijk duiden. Want hoe kan een partij die zegt de monarchie te willen moderniseren het staatshoofd binnen de regering laten? De voor de hand liggende verklaring is dat de PvdA de PVV niet aan een meerderheid wil helpen voor haar wetsvoorstel en daarom een noodrem inbouwt, artikel 42, lid 1. Behalve de PvdA zijn alle partijen volstrekt duidelijk in hun beweegredenen en opstelling.

De conclusie is dat de grootste vijand van de PvdA nog steeds de PvdA zelf is. Zonder leiderschap. Deze episode over de modernisering van de monarchie toont aan dat de partij zichzelf nog steeds in de weg zit. Voor de modernisering van de monarchie moet eerst de PvdA gemoderniseerd worden. Maar ondanks alle tegenstand zal de monarchie daar naar verwachting eerder mee klaar zijn dan de PvdA. Ook een soort monarchie met prinsen, prinsessen en baronnen die elkaar de rode burcht uitvechten, maar zonder hoofd.

Foto: Verkiezingsaffiche PvdA jaren ’40

President van Oranje

Monarchisten en Republikeinen zien graag een koning of president als staatshoofd. Deze standpunten zijn onverzoenlijk en staan tegenover elkaar. Opmerkelijk is dat twee tussenvormen die teruggrijpen naar de Nederlandse traditie van de stadhouder die in dienst is bij de Staten-Generaal geen rol in de discussie spelen. Da’s de gekozen monarch.

Controle op de macht en het principe van erfelijke troonopvolging zijn breekpunten. Dat laatste is ongepast in een democratie. In principe moeten alle functies in het openbaar bestuur open staan voor alle burgers. Daarbij is het afwachten of telgen geschikt zijn. Malloten als Prince Charles of onze prins pils die een beetje dom is lijken dat niet. Geen aangenaam vooruitzicht. Waar een president na enkele jaren het veld ruimt, blijft zo’n mislukte koning als graat in de keel van het volk steken.

Om de schade te beperken kan het koningschap teruggebracht worden tot ceremonie. Ofwel, het staatshoofd moet verwijderd worden uit de regering en uit instituties als de Raad van State. Hetzelfde geldt voor een president. Willem Alexander heeft al door laten schemeren dat-ie zich er niet toe leent dat de komende troonwisseling met Beatrix wordt gebruikt om het koningschap terug te brengen tot louter ceremonie.

Dat vraagt om een rechte rug van de politiek. Is dat haalbaar? Het zou sowieso helpen als het parlement zelf de lijnen uitzet en zich niet telkens de kaas van het brood laat eten door het staatshoofd. Elke vier jaar wordt dat manifest bij de kabinetsformatie. Opvallend is overigens dat Rouvoet de motie Kolfschoten uit 1971 niet als begin- maar als eindpunt van parlementarisering ziet.

Macht van het staatshoofd wordt beperkt door goed functionerende democratische instituties. De suggestie dat machtswellust door president of koning reden is om voor de andere vorm te kiezen gaat voorbij aan de degelijkheid van de democratie. Maurits van Oranje die een staatsgreep pleegt en Johan van Oldebarneveldt laat executeren, of het omgekeerde zijn bij sterke instituties niet meer mogelijk.

Door geschreven en ongeschreven regels heeft de koning politieke macht verworven die niet direct gecontroleerd wordt. Hoewel het uiteindelijk de Staten-Generaal is die zich laat imponeren en manipuleren door de Oranjes. De aanstelling van een president kan een nieuwe start zijn. Grenzen aan de macht van het staatshoofd kunnen omschreven en nauwgezet uitgevoerd worden. Voor het afpalen van de macht van de president kan geleerd worden uit het functioneren van Beatrix en Juliana.

Er zijn twee tussenvormen om Republikeinen en Monarchisten te verzoenen. Sommige monarchieën als Maleisië hebben een verkozen monarch voor de periode van 5 jaar, gekozen uit alle sultans. Voor een serieuze interne strijd lijkt Oranje echter te plat. Of Willem-Alexander kan tot eerste president van Nederland gekozen worden. Als-ie het goed doet maakt-ie kans op een volgende termijn. Het sluit geprolongeerde mislukking uit. 

Foto: Prins Bernhard slaat Prinses Beatrix tot erecommandeur van de Johanniter Orde, 1959

Mythe Oranje

Update 27 april 2019: Uit de jaarlijkse Ipsos-enquête die sinds 2006 in opdracht van de NOS wordt uitgevoerd blijkt een meerderheid van de bevolking van 68% voor behoud van de monarchie te zijn. De steun onder jongeren is aanmerkelijk kleiner. Vraag is of deze enquête alleen registreert of eerder de bestaande situatie bevestigt. Hoe dan ook is in de media de voorlichting over het koningshuis beperkt en kritiekloos en raakt het niet aan vragen die met het bestaan en ontstaan ervan te maken hebben. Dat is jammer omdat zo geen breed maatschappelijk debat over het koningshuis gevoerd kan worden. In 2010 schreef ik het volgende op. Ik denk er nog steeds zo over. En dat geeft weer te denken. Over de ontbrekende dynamiek in de samenleving:

De continuïteit en kwaliteit van de Nederlandse monarchie is een mythe. Het grijpt terug naar stichting en ontstaan van Nederland. Zoals elke mythe komt het niet overeen met de realiteit. Eeuwenlang is het verhaal bijgeslepen en verdraaid om de natie te bouwen. Zo’n broodjeaapverhaal over Oranje kan desondanks werken. Soms hebben volkeren een leugentje om bestwil nodig om zich te verenigen.

De positie van Oranje wordt steeds meer een splijtzwam in de samenleving. Een minderheid van D66, GroenLinks, SP en PVV wil het belang afbouwen. Denk aan ongelukkige uitspraken van Maxima die geen Nederlandse identiteit kon vinden, terwijl ze er als representant van het Koninklijk Huis zelf een sprekend voorbeeld van is. In geen ander land had ze de welwillendheid ontmoet om domme uitspraken te mogen doen die in de eigen staart beten. Moet in de toekomst continuïteit door verdeeldheid ontstaan?

Principieel tegenargument is dat erfopvolging in tegenspraak met de volkssoevereiniteit is. Het is discriminatie dat een burger nooit staatshoofd kan worden. Traditioneel wordt het beeld uitgedragen dat Oranje al eeuwenlang op twee pijlers rust: het grauw en de pluimstrijkers. Da’s recent veranderd. Het volk is na Fortuyn en alle incidenten van Oranje minder enthousiast en de kosmopolisten calculeren zelfstandiger dan ooit. Oranje wordt minder gedoogd. Steun die jarenlang boven de 80% was is afgenomen naar 70%.

Oranje is geen waakhond, maar een jachthond die zelf in de bossen op wild jaagt. Die de broekriem niet wil aanhalen, terwijl iedereen gekort wordt. De koningin weerspiegelt onze tegenstrijdigheid en verdeeldheid. Zij is uiterst welvarend en denkt geloofwaardig namens de armen te spreken. Zij praat over soevereiniteit, maar laat achter de schermen een ambassadeur naar huis sturen. Beatrix is de vleesgeworden paradox.

De politieke discussie spitst zich nu toe op twee aspecten, namelijk de rol van het staatshoofd bij de formatie en het feit of het staatshoofd deel moet uitmaken van de regering of een ceremoniële rol dient te krijgen. Complicatie is dat voor een grondwetswijziging een 2/3 meerderheid in de Tweede Kamer en een ontbinding van de Staten-Generaal nodig is. Vanwege de lange weg wijst dat naar een compromis waarbij het staatshoofd een ceremoniële rol krijgt. Alleen de mythe blijft.

Bij de laatste formatie hadden Beatrix’ vertrouwelingen Lubbers en Tjeenk Willink een sturende rol. Ze gingen verder dan het leiden van het proces en bemoeiden zich door onnodige uitspraken met de inhoud. Vraag is of de rol van het staatshoofd zonder dit soort bedrijfsongevallen kan of dat het inherent is aan het proces. Roep om andere spelregels klinkt alom. Lubbers en Tjeenk Willink deden aan partijpolitiek onder de hoede van Beatrix. Dat ze zich vergaloppeerden is nog tot daar aan toe, maar dat procedures hun deze ruimte laten is het echte probleem. Er ligt echter al sinds 1971 een motie-Kolfschoten die de kamer ruimte biedt om zelf een formateur te benoemen. Door onderlinge onenigheid is dat er nooit van gekomen. Dit gebrek aan volwassenheid valt niet de koningin, maar de Tweede Kamer te verwijten

Constitutionele toetsing doet recht aan het vertrouwen in de integriteit van de Nederlandse rechtspraak, betoogde Femke Halsema in 2002 in haar Initiatiefwet over de toetsing aan de Grondwet. Integriteit is de essentie, de staalconstructie die het gebouw stevigheid biedt. Of een koning, president, komiek of filmster op de troon mag zitten is ondergeschikt. Instituties doen ertoe. Het kan als een natie uit nostalgie of traditie haar cohesie en identiteit -die door dezelfde monarchie in twijfel wordt getrokken- denkt te kunnen versterken door Oranje. Dat valt te bezien. Sowieso pleit alles ervoor om de rol van het staatshoofd terug te brengen tot een ceremoniële.

Foto: Gouden Koets op Prinsjesdag