Tussen expansie en agressie van VS en Rusland. Hoe kleuren we onze geschiedenis in?

De wetenschappelijk discussie over de moderne geschiedenis van Rusland is een debat tussen doven. Zeker als wetenschappers zich in de politieke arena begeven en stelling nemen. Er lijken maar 2 posities mogelijk: veroordeling van Russische agressie of veroordeling van Amerikaanse expansie. Complicatie is dat er nog een andere scheidslijn door het debat loopt, namelijk een neorealistische invalshoek die alle terugbrengt tot een gevecht om de macht en ethiek zoals deze is vastgelegd in verdragen en handvesten als secundair ziet.

De Russische positie verdient begrip omdat in te zien valt dat het land zich omcirkeld voelt. Of dat nou een realiteit of een hersenschim is. Gezien de relatieve onbelangrijkheid van de Russische economie en de stokkende ontwikkeling van een staat die nog niet eens alle gebieden van het eigen territorium ontwikkeld heeft is dat trouwens een merkwaardig uitgangspunt. Zowel van de vermeende omcirkelaar die uit niets een vijandbeeld creëert en daarmee Rusland groter maakt dan het is. Als van de vermeende omcirkelde die om binnenlandse redenen de oorlogsretoriek opklopt om de positie van een machtscentrum te vestigen.

In terugblikken op de oorzaak van de Russisch-Oekraïense oorlog van 2014-2015 geeft de bronvermelding uitsluitsel over de stellingname. Als iemand verwijst naar de ‘offensieve neorealist’ John Mearsheimer dan houdt dat een veroordeling van de Amerikaanse buitenlandse politiek sinds president Clinton in en een veroordeling van de expansie van de NAVO in Europa sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie. Iemand die verwijst naar het Handvest van de VN 1945, de Helsinki Final Act 1975 of het Boedapester Memorandum 1994 trekt de ethische kaart en maakt verdragen en afspraken geen afgeleide van het machtsspel tussen landen vanwege het idee dat in de geopolitiek tussen landen een evenwicht vooral tot stand komt als gevolg van de botsing van de macht. Zo iemand gaat uit van soevereiniteit en internationale grenzen van staten.

Zowel de agressie in de Amerikaanse buitenlandse politiek van de laatste 25 jaar als het zelfbeeld van de VS dat het exceptioneel is verdienen kritiek. ‘It is extremely dangerous to encourage people to see themselves as exceptional, whatever the motivation’, schreef de Russische president Putin in september 2013 in een ingezonden brief in de New York Times. Putin heeft gelijk over de VS, maar poetst weg dat hij niet anders doet dan Rusland als exceptioneel voor te stellen. Sprekend in de Duma in maart 2014 over het Westen en vooral de VS: ‘They have come to believe in their exclusivity and exceptionalism, that they can decide the destinies of the world, that only they can ever be right. They act as they please: here and there, they use force against sovereign states, building coalitions based on the principle “If you are not with us, you are against us.”’

De slotsom? Rusland en de VS claimen dat ze exceptioneel zijn, maar zijn dat vooral in grofheid en arrogantie jegens andere landen. Russische agressie tegenover kleinere landen in de eigen achtertuin vanwege een claim op deze landen is ongewenst. Het gooit internationale verdragen van 1945 tot 1994 uit het raam, en trekt Europa daarmee op onbekend terrein. Over de uitbreiding van de NAVO zijn rond 1990 nooit afspraken in verdragsvorm gemaakt tussen de toenmalige leiders van het Westen en de Sovjet-Unie. Volgens Helsinki 1975 kan het ene land de soevereiniteit van een ander land niet weggeven. Centraal-Europese landen hebben vanuit hun ervaring met de Sovjet-Unie vaak tegen de zin van West-Europa en de VS aangedrongen op opname in de NAVO. Dat gaf verzwakt Rusland het excuus in handen dat het omcirkeld en bedreigd werd en zich wapenen moest. Dit aan Russische leiders gegeven voorwendsel is de grote fout van de recente Europese geschiedenis.

Foto: Opschrift in de middelste toren van het Amerikaanse slagschip USS New Jersey dat operationeel was van 1942 tot 1991: ‘Those who oppose will meet me; Democracy at any cost’.