Armando Museum past niet in Oud-Amelisweerd

Eind april neemt het Utrechtse College van B&W de beslissing of het Armando Museum naar het Bunnikse zomerverblijf Oud-Amelisweerd verhuist. Een van de topmonumenten van ons land. De aanpak is een komedie van fouten die tot ernstige gevolgen kan leiden. Daarom heb ik er hier de laatste maanden aandacht aan besteed, terug te vinden in de rechterkolom onder het kopje Armando Museum en Oud-Amelisweerd. Hopelijk wint het verstand het van het oergevoel en de blinde ambitie van enkelen. Een afronding.

1. De voorgeschiedenis is verwarrend. Ondanks afspraken besluit de gemeente Amersfoort het in 2007 door een brand getroffen Armando Museum niet opnieuw onderdak te verlenen in de Elleboogkerk. De Amersfoortse raad neemt kennis van het mogelijk vertrek van het Armando Museum naar Utrecht. De directeuren van het Centraal Museum en het Armando Museum die als man en vrouw leven, vinden elkaar in het idee dat het Armando Museum naar het door het Centraal Museum beheerde zomerverblijf Oud-Amelisweerd moet.

Er wordt niet gezocht naar andere locaties voor het Armando Museum of de Armando collectie. Een haalbaarheidsonderzoek moet aantonen dat huisvesting mogelijk is. Complicatie is dat Oud-Amelisweerd een rijksmonument is en zeldzaam Chinees behang van hoge cultuurhistorische waarde bevat en een uniek en gaaf gerestaureerd landhuis is. Dit rijksmonument is door de culturele waarde, de kwetsbaarheid en de beperkingen aan de museale functie een weinig voor de hand liggende keuze.

De bestuurders van de gemeenten Amersfoort, Utrecht en provincie Utrecht laten zich klaarblijkelijk op sleeptouw nemen door de directies van Armando Museum en Centraal Museum. Het belang van de monumentale en cultuurhistorische waarden van Oud-Amelisweerd verdwijnt naar de achtergrond en wordt als technisch inpasbaar beschouwd. Een lelijke vergissing die voortkomt uit onvolledige kennis en de gebrekkige voorlichting door de directies van beide musea.

Bestuurders gaan om uiteenlopende redenen mee in het enthousiasme. Amersfoort wil om budgettaire redenen af van het Armando Museum, afstand nemen van de beloften van een vorig college en de periode van onzorgvuldig bestuur achter zich laten. Utrecht wacht in 2012 de presentatie van een bidbook als Culturele Hoofdstad 2018 en haalt graag een nieuw museum binnen om te scoren. De provincie heeft diepe zakken en is voor iedereen een aangename partner om mee samen te werken.

2. Illustratief is een videoblog van directeur Edwin Jacobs van het Centraal Museum uit de tijd dat hij volgens eigen zeggen aanbiedingen kreeg en nadacht over het directeurschap van het Stedelijk Museum Amsterdam en cultuurmakelaar in Tilburg werd.

Hij legt uit waarom-ie cultuurmakelaar is geworden: ‘De hoofdreden is dat het iets nieuws is. Letterlijk maak je, bedenk je, iets nieuws, en iedereen om je heen gaat daar in mee. Het bestuur en de politiek hebben er vertrouwen in. En de infrastructuur, dus de instellingen, schouwburgen, de andere theaters, museum is nieuwsgierig. Kunstenaars die zijn ook nieuwsgierig. En dat alles met elkaar, geeft voor mij de gelegenheid om dat nieuwe helemaal uit te diepen. Je zou kunnen zeggen dat mijn oergevoel, wat heel diep in mij zit, pionier zijn, dat dat direct wordt aangesproken.’

3. Uit het Basisprogramma Armando Museum in Oud Amelisweerd van het Armando Museum blijkt de ambitie om op de elf vertrekken van in totaal 240 m2 op de eerste verdieping de eigen collectie te tonen. Verwachte bezoekscijfers zijn 40.000 tot 50.000 personen.

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) zegt in het rapport Nadere waardestelling van maart 2011 dat nieuw gebruik geen grote bouwkundige en technische ingrepen toelaat en dat de mogelijkheden van het topmonument beperkt zijn. Een grote omissie in het huidige traject is een visie op zowel de museale waarden als ontwikkelingsmogelijkheden van het landhuis, haar unieke behangsels, het koetshuis en z’n omgeving.

Uit het rapport blijkt dat de gemeente Utrecht zichzelf de taak heeft gesteld om een andere bestemming voor Oud-Amelisweerd te zoeken als de huisvesting van het Armando Museum of Armando collectie om welke reden dan ook geen doorgang vindt. Dan kan vanuit de monumentale waarden van (koets)huis en landgoed Oud-Amelisweerd een functie gevonden worden die zich beter dan een Armando Museum schikt naar de mogelijkheden die het gebouw stelt.

Volgens de RCE valt te denken aan onderbrengen van de archeologische PUG-collectie, een behangcollectie, (zie museepapierpeint.ch) of samenwerking met de landhuizen Doorn en Amerongen. Dat kan, voeg ik toe, ‘s zomers aangevuld worden met kleinschalige projecten van hedendaagse kunst, zoals die eerder plaatsvonden. Door de randvoorwaarden van conservation heating is het zomerverblijf ‘s winters praktisch ongeschikt voor bezoek. Zelfs presentatie van een deel van de Armando collectie is mogelijk, maar mist zo de samenhang van een volwaardig museum. Niet wat de Amersfoortse raad is voorgespiegeld.

4. Een project levert diverse rapporten op. Kunsthistorica en kleuronderzoeker Judith Bohan inventariseert behang en schilderwerk in opdracht van de gemeente Utrecht. Ze concludeert dat naast het unieke Chinese behang op de begane grond ook het Art Nouveau behang op de eerste verdieping waardevol is. Drie kamers kunnen gereconstrueerd worden en de andere kamers bevatten interessante resten die irreversibel bewaard dienen te blijven. Van alle kamers op de eerste etage van het landhuis waar de behangsels ontbreken is bekend wat voor behangsels er gehangen hebben en welke kleurstellingen daar bij horen.

Dat betekent feitelijk dat het Armando Museum nauwelijks ruimte heeft om schilderijen te hangen of de constructie van een witte doos verlangt waardoor het monumentale karakter aangetast wordt.

Installatietechniek Bordewijk Advies verkent in opdracht van de gemeente Utrecht de museale mogelijkheden. Het concludeert dat het met gerichte mogelijkheden kan om Oud-Amelisweerd geschikt te maken voor huisvesting en bezichtiging van collecties. Maar niet alle opties acht het acceptabel. Frictie bestaat tussen verruiming van de openstelling en behoud van gebouw en behangsels. Het een gaat ten koste van het ander.

Slechts door rigoureuze ingrepen kan het binnenklimaat bij ruime openstelling in de hand worden gehouden. Maar dit schept weer nieuwe problemen van authenticiteit, belevings- en/of historische waarde van het landhuis. De verhoging van de luchtvochtigheid door het bezoek maakt onduidelijk of technisch ingrijpen voldoende is. Bordewijk pleit ervoor om de mate van openstelling in te perken. Het valt te betwijfelen of dit binnen de bedrijfseconomische voorwaarden van een werkzaam en exploitabel museum valt.

Een quickscan op 9 maart 2011 door de Stichting WarmBouwen heeft geresulteerd in de vraag van Amersfoort-in-C om een beknopt haalbaarheidsonderzoek te doen naar de klimaatbeheersing. Dit rapport heeft onvoldoende oog voor de monumentale waarde van Oud-Amelisweerd en komt met het advies om achter de behangsels in de muren te frezen en daar leidingen aan te leggen. Stichting WarmBouwen gaat voorbij aan allerlei cultuurhistorische waarden van Oud-Amelisweerd en vergelijkt appels met meloenen.

Zonder bouwkundige kosten worden de kosten van een installatie geschat op een bedrag tussen de € 600.000 en 750.000. Hierbij gaat men uit van de Tempel in Den Haag dat een volstrekt ander karakter en monumentale waarde dan Oud-Amelisweerd heeft. De aannames van WarmBouwen zijn hoogst onzeker.

Het Nederlands Instituut voor Bouwbiologie en Ecologie NIBE onderzoekt in opdracht van de gemeente Utrecht de duurzaamheidsprestatie van oud-Amelisweerd met de zogenaamde DuMo-systematiek. Het schetst drie scenario’s. Conclusie is dat de hoge monumentale waarde te danken is aan het feit dat het landhuis nooit intensief is gebruikt. De ingrijpmogelijkheden zijn bij Oud-Amelisweerd echter heel beperkt.

De ingreep waarbij het landhuis het minst wordt gewijzigd en qua duurzaamheid optimaal scoort biedt ook de minste mogelijkheden om een volledig museum te realiseren vanwege de beperkte toegankelijkheid. Maar andere scenario’s die meer toegankelijkheid bieden leiden tot verlies aan monumentwaarde. NIBE constateert dat exploitatie en publieke toegankelijkheid op gespannen voet staan met duurzaamheid en behoud van monumentwaarde. Ofwel, exploitatie van een middelgroot museum en behoud zijn niet met elkaar te verzoenen.

5. De voor cultuur en cultureel erfgoed verantwoordelijke CDA-gedeputeerde van de provincie Utrecht Anneke Raven is opgevolgd door Mariëtte Pennarts van GroenLinks. Laatstgenoemde zal waarschijnlijk niet gauw in een tweet alsvolgt aangesproken worden door directeur Yvonne Ploum van het Armando Museum: Anneke Raven gedeputeerde cultuur vd provincie: als je iets wilt met elkaar dan lukt t.

Dit is de essentie van de aanpak tot nu toe. Een groepje mensen denkt onder elkaar dat als het iets wilt dat in hun ogen kan, het moet lukken. De wil iets te maken, de wens om het nieuwe te willen en het oergevoel komen zo voor de bestuurlijke zorgvuldigheid en culturele waarden te staan.

Gedeputeerde mw. Pennarts van GroenLinks moet zich het dossier Oud-Amelisweerd nog eigen maken, maar komt veel partijgenoten tegen die haar kunnen adviseren. Zoals het onlangs afgetreden statenlid en Vriend van Amelisweerd Jos Kloppenborg, fractievoorzitter van Amersfoort en erfgoedspecialiste Hiske Land, fractievoorzitter van Utrecht Jan Ravesteijn en de Utrechtse cultuurwethouder Frits Lintmeijer. Deze laatste kan veel hebben aan deze partijgenoten met kennis van zaken. Zodat het wellicht GroenLinks is dat uiteindelijk voor bestuurlijke degelijkheid gaat zorgen.

6. Conclusie. Tot nu toe is er in het geval van Oud-Amelisweerd onvoldoende gezocht naar een monumentvriendelijke bestemming voor het landhuis. Da’s goedkoper dan het met veel techniek verzoenen van museale openstelling voor jaarlijks meer dan 40.000 bezoekers en het behoud. Paradox is dat de gevraagde techniek het karakter onomkeerbaar aantast en dat het ontbreken van techniek dat eveneens doet. Ofwel, de huisvesting van een publieksmuseum met een normale bedrijfsvoering gaat in alle gevallen ten koste van een topmonument.

Dit is des te opmerkelijker omdat er nooit serieus gezocht is naar een andere locatie voor het Armando Museum of de Armando collectie. Omdat de huisvesting van een Armando Museum in het 18de eeuwse Oud-Amelisweerd geen inhoudelijke toevoeging vormt is dit merkwaardig. Het is aan de raadsleden van Amersfoort en Utrecht en de statenleden van de provincie om de tunnelvisie van hun bestuurders tegen het licht te houden. En niet te vergeten, de verwachte hoge kosten.

De vele rapporten geven vanuit hun eigen onderzoeksgebied stuk voor stuk hetzelfde aan. Op dat van WarmBouwen na dat een uitwerking van een quickscan is en geen resultaat van een diepgaand onderzoek ter plekke. Namelijk dat de monumentale waarde van Oud-Amelisweerd op gespannen voet staat met de huisvesting en exploitatie van een klein tot middelgroot museum. Voorkomen moet worden dat de verantwoordelijke bestuurders verleid worden selectief te gaan shoppen in de adviezen. Integrale adviezen vragen om een integrale aanpak.

Er wordt door betrokken bestuurders weinig openheid gegeven. Het hele project draait op het perpetuum mobile van het goede gevoel. Maar wat krijgt het Utrechtse college straks voorgeschoteld en op basis waarvan worden er straks beslissingen genomen en wat staat daarbij centraal? Naar de buitenwereld wordt een rooskleurige situatie afgeschilderd waarmee gesuggereerd wordt dat alle partijen dit plan zien zitten en dat het mogelijk is om de Armando collectie in Oud-Amelisweerd onder te brengen. Niets is minder waar.

Oud-Amelisweerd staat aan het eind van een kostbare en inspannende restauratie en is niet afhankelijk van de Armando collectie. Het landhuis kan allerlei kleinere collecties huisvesten en voor incidentele kunstprojecten dienen. De gemeente Utrecht heeft haar bereidheid hierover al uitgesproken. De huisvesting van de Armando collectie blokkeert de mogelijkheden voor tien jaar. En door het gebruik wellicht ook voor de periode daarna. Daarom moet men goed nadenken over de toekomst van dit topmonument. Men kan het maar eenmaal bestemmen.

Kunstenaar Armando en Oud-Amelisweerd verdienen een optimale bestemming die goed beredeneerd wordt. Het is vervelend dat Armando door bestuurders en directies deel is gemaakt van een slepend en diffuus project. Landhuis Oud-Amelisweerd lijkt slachtoffer te worden van een streven waarin maar naar één doel wordt toegewerkt en slecht één optie wordt onderzocht. Het kan beter. Te laat is het nog niet, maar de tijd dringt. De politiek is aan zet.

Foto: Hercules Segers, Bergachtig landschap. Dit is waarschijnlijk het schilderij van Segers dat door de brand in het Armando Museum in Amersfoort op 22 oktober 2007 verloren is gegaan.